Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie – nieistniejący obecnie pomnik Feliksa Dzierżyńskiego stojący w latach 1951-1989 na placu Bankowym w Warszawie, wówczas przemianowanym na plac Feliksa Dzierżyńskiego.

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie – nieistniejący obecnie pomnik Feliksa Dzierżyńskiego stojący w latach 1951-1989 na placu Bankowym w Warszawie, wówczas przemianowanym na plac Feliksa Dzierżyńskiego.

Odsłonięcie pomnika

20 lipca 1951 roku na ówczesnym placu Bankowym odsłonięty został pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w 25. rocznicę jego śmierci. Autorem rzeźby był Zbigniew Dunajewski, autor m.in. pomnika Jana Kilińskiego w Trzemesznie. Odsłonięcie miało miejsce z udziałem przedstawicieli najwyższych władz partyjnych i państwowych, a przy okazji dokonano zmiany nazwy z plac Bankowy na Plac Feliksa Dzierżyńskiego, co ustanowiono uchwałą Prezydium Stołecznej Rady Narodowej z dnia 21 lipca 1951 roku.

Plac Bankowy miał być ostatecznie odbudowany na 22 lipca 1951 roku, lecz wiązało się to z obniżeniem i wyrównaniem poziomu gruntu na placu, który w części zachodniej był wyższy o 70 cm. Plac postanowiono wybrukować, lecz krótki czas realizacji nie pozwolił na zdobycie materiałów i plac wyasfaltowano. Pomnik miał stanąć pierwotnie w miejscu, gdzie 1 maja 1905 Dzierżyński miał przemawiać do robotników w czasie jedynej, prowadzonej przez niego demonstracji SdKPiL - nazwanej wówczas przez PPS "krwawa awanturą" (Dzierżyński zachował się jak konfident Ochrany - prowokator - wyprowadził demonstrację pod lufy karabinów carskich wojsk), lecz miejsce to po wojnie znalazło się na uboczu. Sam pomnik nie został wykonany z brązu jak planowano - wykonano go z betonu i pokryto cienką blachą chemicznie pobrązowioną. Na cokole znajdował się napis wykonany metalowymi literami: "Feliks Dzierżyński / to duma polskiego / ruchu rewolucyjnego" / Bolesław Bierut".

Przy placu tym w dawnych Pałacach Skarbowych (Pałac Komisji Rządowej Przychodu i Skarbu i Pałac Ministra Skarbu) swoją siedzibę znalazło w tym czasie Prezydium Stołecznej Rady Narodowej, a w sąsiednim gmachu Banku Polskiego umieszczono Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego (obecnie w pomieszczeniach po muzeum mieści się Muzeum Kolekcji Jana Pawła II). Przez pewien czas gmachy zajmowało Ministerstwo Budowania Miast i Osiedli.

Akcje przeciwko pomnikowi

Wkrótce po odsłonięciu pomnika w 1951 lub w początkach 1952, w czasach stalinowskich "nieznani sprawcy" w nocy pomalowali ręce figurze Dzierżyńskiego na czerwono. Szybko postawiono rusztowanie i na długo poddano pomnik pracom remontowym. Ze względu na cenzurę stalinowską nie podano tego do publicznej wiadomości – było to przed rozpoczęciem emisji Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Zdaniem niektórych to wydarzenie jest mało prawdopodobne, bo pomnik znajdował się na wysokim cokole, a plac patrolowała milicja.

10 lutego 1982 roku 16-letni Emil Barchański wraz z kolegami oblał farbą i podpalił pomnik. Wkrótce potem 3 marca został ujęty przez SB. Przesłuchiwany i bity jako nieletni został wypuszczony pod nadzorem kuratora. 3 czerwca zaginął nad Wisłą w nieznanych okolicznościach, a jego ciało wyłowiono 2 dni później z rzeki. Uważa się, że była to jedna z ofiar stanu wojennego w Polsce.

Rozbiórka pomnika

W 1989 w ramach przemian ustrojowych w Polsce zaczęto usuwać symbole związane z socjalizmem. Feliks Dzierżyński, nazywany krwawym Feliksem, przywódca CzeKi znany był jako jeden z twórców komunistycznego aparatu terroru. 16 listopada 1989 pracownicy Wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Miejskich, w otoczeniu prasy i warszawiaków przystąpili do demontażu pomnika. Rzeźba sprawiająca wrażenie solidnej, rozpadła się na trzy betonowe segmenty, z których została zmontowana. Po zdjęciu z cokołu przez dźwig samojezdny - od korpusu odpadł segment rzeźby z głową uderzając się o plac, a na linach pozostał tylko tułów. Rozsypane kawałki pomnika zabierane były na pamiątkę. Moment niszczenia pomnika został upamiętniony także na serii 3 znaczków pocztowych II obiegu Solidarności.

Pomnik nie został przekazany do galerii socrealizmu przy pałacu w Kozłówce - elementy po rozbiórce pomnika zostały zdeponowane w magazynach Wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Miejskich.

29 września 2001 w pobliżu miejsca po pomniku Feliksa Dzierżyńskiego stanął pomnik Juliusza Słowackiego, odsłonięty przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i poświęcony przez prymasa Polski Józefa Glempa.

Powszechne błędy lokalizacji miejsca po pomniku Feliksa Dzierżyńskiego i miejsce pomnika Juliusza Słowackiego

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się w osi środkowego ryzalitu budynku dawnego Ministerstwa Skarbu (było to w pobliżu miejsca, gdzie Feliks Dzierżyński miał przemawiać do robotników w czasie Rewolucji 1905 roku) - na południowy zachód od miejsca, gdzie dziś stoi pomnik Juliusza Słowackiego - tj. na północ do tej osi centralnej części budynku (zob. zdjęcie pomnika Feliksa Dzierżyńskiego). Nie jest też prawdą, jak podają powszechne informacje, że do pomnika Juliusza Słowackiego wykorzystano postument i cokół pomnika Feliksa Dzierżyńskiego. Były to różne postumenty: postument pomnika Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się na szerokim oktagonalnym dwupoziomowym podeście w rodzaju sceny, do którego prowadziło 4 i 6 stopni. Cokół, do którego prowadziły 3 stopnie z podestu, był licowany jasnym granitem, na każdej ze stron znajdowały się płyciny i w górnej części szeroki gzyms. Frontowa strona cokołu płycina zawierała płaskorzeźbę - odlew metalowy - przedstawiającą Feliksa Dzierżyńskiego na czele demonstracji.

Choć zarówno pomnik Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się i pomnik Juliusza Słowackiego znajduje się w tej samej osi pałacu, podest pomnika Dzierżyńskiego miał większą powierzchnię - zajmując większą przestrzeń między torami tramwajowymi a budynkiem dawnego Ministerstwa Skarbu i sam pomnik Dzierżyńskiego znajdował się bliżej budynku. Miejsce po nieistniejącym pomniku Feliksa Dzierżyńskiego i dzisiejszy pomnik Juliusza Słowackiego znajdują się w miejscach odległych między sobą o kilkanaście metrów. Postument po pomniku Feliksa Dzierżyńskiego został rozebrany wraz z pomnikiem w 1989 r., a miejsce, w którym się znajdował, zostało oczyszczone, pokryte asfaltem i zamienione na parking samochodowy. Parking znajduje się w tym miejscu do dziś. W jego pobliżu wybudowano po ponad 10 latach nowy cokół pomnika Juliusza Słowackiego (2001).

Film "Z życia pomników"

Zapisem wydarzenia rozbiórki pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie był film - reportaż "Z życia pomników" (1990).

Video

• materiał filmowy z rozbiórki pomnika Feliksa Dzierżyńskiego 17-11-1989 TVP

• materiał filmowy z rozbiórki pomnika Feliksa Dzierżyńskiego 17-11-1989 YouTube