Ulica Nowolipki

Ulica Nowolipki w Warszawie – jedna z głównych ulic osiedla Muranów, biegnąca od al. W. Andersa do ul. Wolność.

Ulica Nowolipki w Warszawie – jedna z głównych ulic osiedla Muranów, biegnąca od al. W. Andersa do ul. Wolność.

Historia

Ulica Nowolipki powstała po roku 1624 jako droga narolna biegnąca od Nalewek, na gruntach posiadłości brygidek zwanej Nowe Lipie. W początkach swej historii była bardzo słabo zabudowana: jeszcze w roku 1762 drewnianą zabudowę posiadały parcele w początkowym rejonie ulicy. Przy jej dalszym odcinku znajdowały się liczne ogrody, i stąd jej nieoficjalna nazwa - Ogrodniki. Obecną nazwę zatwierdzono w roku 1770, choć pewien czas funkcjonowało też określenie Nowolipska. Wtedy też za sprawą geometry Macieja Deutscha Nowolipki zostały uregulowane i przedłużone aż do ul. Wolność. U zbiegu z ulicą Nalewki od roku 1770 znajdował się "magazyn karowy", remiza wozów wywożących nieczystości zaprojektowana przez Stanisława Zawadzkiego lub Jakuba Fontanę. Na sąsiedniej posesji w roku 1775 pobudowano nowe skrzydła pałacu Konstancji Hilzenowej, żony wojewody mińskiego Jana Augusta Hylzena, stojącego przy sąsiedniej ul. Nowolipie, natomiast pod nr. 7 po roku 1784 wzniesiono pałacyk Jana Poltza, już przed rokiem 1792 będący własnością Stanisława Sołtyka.

W epoce konstytucyjnej Królestwa Kongresowego dzięki realizacjom rządowym początkowy odcinek ulicy uzyskał późnoklasycystyczny, reprezentacyjny charakter: magazyn karowy przebudowano na koszary Gwardii Artylerii Koronnej, zaś pałac Hilzenów po roku 1795 przeszedł na własność Tadeusza Mostowskiego, ministra spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego. W roku 1824 Antonio Corazzi przebudował Pałac Mostowskich na siedzibę Komisji Rządzącej Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Na posesji nr. 33 już przed rokiem 1819 istniała pierwsza w Warszawie gisernia wosku należąca do Karola Schultza, zaś w roku 1835 na terenie dawnego magazynu karowego znalazł siedzibę IV Oddział Straży Ogniowej. Po przekształceniu dawnych zabudowań połączono je z budynkiem bramnym, na którym znajdował się taras z wysoką, cylindryczną strażnicą, na której znajdowała się stacja telegrafu optycznego. W latach 1840-43 powstał pod nr. 11/15 gmach II Gimnazjum Męskiego przejściowo mieszczący także Instytut Szlachecki przeniesiony potem na ul. Wiejską. Pałacyk Sołtyka w międzyczasie mieszczący Dyrekcję Ubezpieczeń i zredukowany do roli oficyny, od roku 1843 mieścił również pierwszą w mieście stałą Kasę Ubezpieczeń i Oszczędności; po roku 1864 urządzono w nim meczet, a przed rokiem 1868 wydawnictwo i drukarnię Józefa Ungra z redakcjami takich tytułów jak Tygodnik Ilustrowany i Wędrowiec.

Po roku 1840 ruch inwestycyjny zamarł na 25 lat; około roku 1860 Nowolipki oświetliły latanie gazowe, zaś w roku 1863 przeprowadzono przedłużenie ul. Karmelickiej. W okresie ożywienia budowlanego 1875-1882 przy ulicy powstało kilka szybko i niedbale wybudowanych domów o tandetnym wystroju, wybudowanych w celach spekulacyjnych. Jeszcze większą ilością podobnych realizacji zaowocował okres 1884-88, jednak wystrój architektoniczny tych obiektów prezentował już nieco wyższy poziom. W dalszym ciągu jednak za ich fasadami kryły się małe i ciasne mieszkania, zasiedlone do granic możliwości przez ubogą ludność żydowską. Dopiero przełom XIX i XX wieku przyniósł realizacje kamienic wybijających się stylistyką ponad szarość okolicy: u zbiegu z Smoczą pod numerem 51 powstała neogotycka kamienica wzniesiona dla Eugeniusza Torzewskiego; jej fasady ozdobiła czerwona cegła zaś naroże - wieżyczka nakryta hełmem. Podobna estetyka wyróżniała też kamienice pon numerami 41 i 43, które prócz ornamentyki późnobarokowej posiadały znaczne partie obłożone licową cegła, tyle że jasnej barwy - białej lub żółtej.

W latach 1892-96 przy ulicy wybudowano według projektu Józefa Hussa i Edwarda Cichockiego kościół św. Augustyna. Ceglana świątynia uzyskała najwyższą wtedy w Warszawie, 70-metrową wieżę, wzniesioną w stylu romanizmu lombardzkiego. W okresie wczesnego modernizmu powstała tylko jedna kamienica, wybudowana około roku 1911 dla Karola Piltza. Do roku 1939 działało przy Nowolipkach wiele firm, zazwyczaj produkcyjnych; wśród nich odnajdujemy fabrykę kas ogniotrwałych, niklownię i garbarnię, ale też wytwórnię rowerów i introligatornię. Równie obficie występowały sklepy, choć tych spożywczych było najmniej.

Czasy międzywojenne nadbudowy kilku budynków, i w roku 1936 - dom parafialny projektu Konstantego Jakimowicza.

W chwili wybuchu II wojny światowej Nowolipki posiadały zwartą zabudowę, na końcowym odcinku znajdowały się co prawda drewniane zabudowania warsztatów, jednak początek ulicy wciąż ozdabiały okazałe gmachy. W roku 1939 spłonął gmach szkoły pod nr. 11 oraz skrzydła Pałacu Mostowskich.

W listopadzie 1940 Nowolipki zostały włączone w obręb warszawskiego getta poza numerami 1 i 3. Po tzw. wiekiej akcji wysiedleńczej w 1942 wyłączono z niego końcowy odcinek ulicy (w pobliżu ulicy Wolność). W tzw. getcie szczątowym Nowolipki na prawie całej swej długości były ulicą graniczną pomiędzy głównym obszarem szopów ciagnącym się na południe aż do ulicy Leszno, a pasem niezamieszkanym pomiędzy Nowolipkami a Gęsią na północy. W czasie powstania w getcie Niemcy spalili, a następnie zburzyli większość zabudowy. Ocalał jedynie kościół św. Augustyna, oszczędzony zapewne z racji obserwacyjnych walorów strzelistej wieży - archiwalne zdjęcia pokazują bryłę kościoła otoczoną morzem gruzów. Sam kościół stał się składem sprzętów zrabowanych mieszkańcom getta.

Powstanie 1944 przyniosły zniszczenia na początkowym odcinku ulicy, gdzie spłonęły koszary Straży Ogniowej oraz Pałac Mostowskich.

W okresie powojennym Nowolipki skrócono do ulicy Przejazd (obecnie fragment alei gen. Władysława Andersa), rozebrano dom parafialny z roku 1936, oraz już w roku 1992 ostatnią zachowaną kamienicę. Unicestwiono też wtedy ostatnie relikty dawnej brukowanej nawierzchni wraz z rynsztokami. Domy osiedla Muranów stojące wzdłuż ulicy wybudowano bezpośrednio na gruzach dawnej zabudowy; płytko podpiwniczone domy stoją na górkach obsypanych ziemią i obsianych trawą. Pod nr. 20 zachowały się oficyny kamienicy należącej przed wojną do Warszawskiej Gminy Starozakonnych. Mimo że sama kamienica została zniszczona w roku 1944, oficyny mają ogromną wartość historyczną - są jedynymi budynkami żydowskimi zachowanymi w rejonie dawnego centralnego getta.

Na przełomie października i listopada 2009 r. dokonano remontu nawierzchni ulicy na odcinku al. W. Andersa do al. Jana Pawła II.

Otoczenie

• Pałac Mostowskich