Ulica Dzielna

Ulica Dzielna w Warszawie - jedna z ulic warszawskiego osiedla Muranów, biegnąca od ul. Zamenhofa do Okopowej.

Ulica Dzielna w Warszawie - jedna z ulic warszawskiego osiedla Muranów, biegnąca od ul. Zamenhofa do Okopowej.

Historia

Ulica Dzielna jest dawną drogą narolną rozdzielającą tereny należące do Starej i Nowej Warszawy, i tej roli zawdzięcza swą nazwę, nadaną w roku 1770.

Pierwsze drewniane domy wzdłuż ulicy otoczonej ogrodami pojawiły się już przed rokiem 1784; większość murowanej częściowo zabudowy zlokalizowana była pomiędzy ul. Karmelicką, a terenem powstałego sporo później kościoła pw. św. Augustyna. Zabudowa dworkowa skoncentrowana była na terenach, gdzie w latach 1830-35 wybudowano więzienie Pawiak. Od lat dwudziestych XIX wieku wschodni i środkowy odcinek Dzielnej zdominowała ludność żydowska; odcinek za ul. Smoczą bliższy był robotniczej Woli i zamieszkany w większości przez chrześcijan.

W latach 1830-35 pod nr. 24 wybudowano według projektu Henryka Marconiego wielkie więzienie, przy którym powstała dziś nie istniejąca uliczka zwana początkowo Ostrożną, potem Więzienną. Obok gmachu więziennego wzniesiono budynek mieszczący I i II Oddział Sądu Policji Poprawczej Powiatu Warszawskiego; w latach X wojny rosyjsko-tureckiej 1877-78 nazywanej "wojną serbską" mieścił on rosyjski lazaret, po czym zwany już Serbią do roku 1944 stał się więzieniem dla kobiet. Po tym czasie zastój budowlany panował przy Dzielnej aż do roku 1875; po tym czasie powstało kilkadziesiąt kamienic, zwykle tandetnie dekorowanych gipsowymi detalami i stawianymi dość niedbale.

Trafiały się też realizacje ciekawsze, jednak było ich niewiele; około roku 1900 powstała kolejna seria domów, w tym nie znana z nazwiska autora ani czasu powstania kamienica pod nr. 18, jedyna w Warszawie ozdobiona motywami zaczerpniętymi z architektury islamu.

Przed rokiem 1864 ulica oświetlona gazowymi latarniami otrzymała bruk oraz chodniki; powstały też pierwsze zakłady przemysłowe: wytwórnia wody gazowanej i drukarnia. W roku 1888 powstała fabryka firanek, tiulu i koronek Szlenkier, Wydżga i Weyer, S. A., która w roku 1913 dawała zatrudnienie około pięciuset osobom; wyroby tabaczne produkowała firma Noblesse pod nr. 62.

W roku 1890 z fundacji małżonków Levivch powstał przytułek dla osób kończących leczenie szpitalne; podobnym ośrodkiem był przytułek dla starców - chrześcijan pw. św. Stanisława Kostki działający w początkach XX wieku pod nr. 35/37. W roku 1892 rozpoczęła się budowa kościoła pw. św. Augustyna przypisanego numeracji ul. Nowolipki.

W podwórzu kamienicy numer 7 przed rokiem 1908 powstała synagoga Towarzystwa "Moriah"; jej budynek został zniszczony wraz z domem frontowym podczas nalotu lotniczego we wrześniu 1942. Całkiem licznie przy Dzielnej tamtego czasu występowały niewielkie fabryczki, produkujące między innymi konserwy, dewizki czy gorsety; sklepów było ledwie trzy: dwa z nich, należące do I. Ansensztajna sprzedawały towary kolonialne.

Trzecim był Dom Handlowy "G. M. Lurie i S-wie" o nieco szerszym asortymencie. Lata 1910-14 to okres kolejnego wzrostu liczby inwestycji: przy Dzielnej powstało kilka nowych kamienic, w tym dwie liczące po pięć pięter; jednak na wschodnim odcinku ulicy przeważała liczba domów nadbudowanych, zazwyczaj do dwóch kondygnacji dodawano dwie kolejne.

Częstą praktyką była też budowa wysokich oficyn na zapleczach niższych od nich domów: dla przykładu na posesji nr 17 pięciopiętrową oficynę poprzedzał dwupiętrowy dom. Jedyną placówką kulturalną przy Dzielnej tamtego czasu był żydowski teatr "Scala" usytuowany u zbiegu z ul. Zamenhofa.

Od roku 1927 na Pawiaku działała synagoga, zdewastowana prawdopodobnie zaraz po wkroczeniu hitlerowców do Warszawy w roku 1939. W roku 1928 Marcin Weinfeld, architekt znany z autorstwa Prudentialu, stworzył nowy projekt synagogi Towarzystwa "Moriah". Przewidywał on rozbiórkę starej zabudowy i wzniesienie nowej świątyni w formie trójnawowej bazyliki, jednak do realizacji tego planu nigdy nie doszło. W latach 1935-36 przy fabryce firanek, tiulu i koronek Szlenkier, Wydżga i Weyer, S. A. powstała szkoła przyzakładowa, zaś sam zakład planował rozbudowę istniejącej hali.

Z bombardowań w roku 1939 gęsto zabudowana i zasiedlona ulica Dzielna jako jedna z nielicznych w okolicy wyszła bez większego uszczerbku; od roku 1940 leżała w granicach getta. Ze względu na istotność fabryk leżących przy zachodnim odcinku ulicy w roku 1942 z getta wyłączono fragment parzystej strony Dzielnej; rok później "po aryjskiej stronie" znalazł się również "Pawiak". Podczas powstania w getcie większość zabudowy została wypalona; ostateczna zagłada ulicy nadeszła w roku 1944 podczas powstania warszawskiego.

Ocalało kilka kamienic przy zachodnim, końcowym odcinku ulicy oraz dawna fabryka firanek Szlenkiera, która po znacjonalizowaniu działała do roku 1966. Choć jej zabudowania brano pod uwagę jako jedną z lokalizacji planowanego Muzeum Powstania Warszawskiego, zabytkowe mury niestety rozebrano w roku 1985.

Wysadzone przez Niemców w powietrze 21 sierpnia 1944 mury dawnego Głównego Więzienia Inkwizycyjnego Guberni Warszawskiej zwanego Pawiakiem zakonserwowano i częściowo zrekonstruowano w latach sześćdziesiątych; w roku 1965 otwarto tam Muzeum Więzienia "Pawiak".

W okresie powojennym Dzielna otrzymała nową zabudowę, nie nawiązującą do przedwojennego wyglądu ulicy.

Otoczenie

• Pawiak