Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego – budynek w alei Jana Chrystiana Szucha 25 wzniesiony w latach 1927-1930 dla Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, podczas II wojny światowej mieściła się tutaj m.in. centrala Gestapo dystryktu warszawskiego. Obecnie budynek zajmuje Ministerstwo Edukacji Narodowej, a w części zachowanych pomieszczeń w przyziemiu lewego skrzydła urządzono Mauzoleum Walki i Męczeństwa.

Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego – budynek w alei Jana Chrystiana Szucha 25 wzniesiony w latach 1927-1930 dla Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, podczas II wojny światowej mieściła się tutaj m.in. centrala Gestapo dystryktu warszawskiego. Obecnie budynek zajmuje Ministerstwo Edukacji Narodowej, a w części zachowanych pomieszczeń w przyziemiu lewego skrzydła urządzono Mauzoleum Walki i Męczeństwa.

Architektura budynku

Budynek zaprojektował Zdzisław Mączeński w stylu zwanym „nowym klasycyzmem”. Najbardziej charakterystycznym elementem tego masywnego gmachu jest olbrzymi portyk z podwójnymi filarami, przez który prowadzi wejście na dziedziniec.

Budynek nawiązuje do architektury faszystowskiej Włoch czy Niemiec, mimo że jego wystrój i wyposażenie to polska odmiana art déco, dzieło Wojciecha Jastrzębowskiego. Na portyku frontowym znajduje się godło państwa - wyrzeźbiony orzeł.

Historia

1925

Naczelnik Wydziału Budownictwa Szkolnego w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a zarazem profesor architektury, Zdzisław Mączeński nadzoruje przygotowania szkicowych projektów gmachu.

Lata 1927–1930

Rozpoczęto budowę głównego gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, wykonawcą była renomowana firma budowlana Biuro Budowlane T. Czosnowski i Ska. Powstał dla urzędu, którego celem było zajmowanie się kulturą polską, wyznaniami, nauką i wychowaniem. Budynek był jedną pierwszych zbudowanych od podstaw siedzib ministerialnych w II Rzeczypospolitej.

Gmach powstały w niespełna 3 lata charakteryzował się wysokim standardem materialnym i surową klasyczną formułą, zaliczaną do tzw. klasycyzmu redukcyjnego. W 1928 odbył się konkurs na zaprojektowanie wnętrza gmachu, wygrała praca Wojciecha Jastrzębowskiego (profesora warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, również dyrektora Departamentu Sztuki w ministerstwie). Studenci pod kierunkiem profesora przygotowali projekty w stylu art déco. Autorem supraport Architektura i Zoologia w gabinecie ministra był Stanisław Komaszewski (1935).

W uroczystym poświęceniu budynku brali udział: Kardynał Aleksander Kakowski, minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Sławomir Czerwiński oraz premier Walery Sławek.

Lata 1930–1939

Do czasu II wojny światowej funkcja gmachu i rozmieszczenie pomieszczeń nie uległy zmianie.

Parter:

• Departament Wyznań
• Wydział Budżetowo-Rachunkowy
• Kancelaria Główna
• część Wydziału Organizacyjno-Programowego Departamentu Szkolnictwa Ogólnokształcącego.

I piętro:

• gabinety ministra, podsekretarza stanu (ich sekretariaty)
• sala posiedzeń
• biuro przepisywania pism
• Wydział Prezydialny
• Wydział Budownictwa Szkolnego
• Wydział Wychowania Fizycznego
• Wydział Higieny Szkolnej
• Wydział Prawny
• Wydział Sprawozdawczy Departamentu Ogólnego

II piętro:

• cały Departament Szkolnictwa Ogólnokształcącego

III piętro:

• Departament Nauki i Szkół Wyższych
• Departament Szkolnictwa Zawodowego
• Departament Sztuki
• biblioteka ministerstwa z czytelnią pedagogiczną

Reszta pomieszczeń takich jak: Pracownia Oświaty Pozaszkolnej, magazyn materiałów pisarskich, składnica akt, magazyn Wydziału Sprawozdawczego, stołówka dla pracowników, kotłownia oraz skład opału znajdowały się w suterenach.

Lata 1939–1944

1 października IV Grupa Operacyjna Policji Bezpieczeństwa zajęła budynek ministerstwa, który pod koniec miesiąca stał siedzibą Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego. Pierwsze, drugie oraz część trzeciego piętra gmachu zajmowała Tajna Policja Państwowa (Geheime Staatspolizei, Gestapo).

Na przełomie 1939 i 1940 roku Niemcy przystosowywali budynek do nowych potrzeb. W tym czasie wraz z częścią akt wywieziono księgozbiory biblioteki. Parter i przyziemie lewego skrzydła zamieniono w więzienie śledcze (Hausgefängnis). Nazwę aleja Szucha zmieniono na Straβe der Polizei. W pobliskich budynkach powstały biura i mieszkania dla funkcjonariuszy niemieckich, których w samym urzędzie pracowało około 300. Codziennie przesłuchiwało tutaj nawet do 100 osób, przywożonych z Pawiaka, innych więzień dystryktu warszawskiego lub aresztowanych w czasie łapanek. Więźniowie, czekając na przesłuchanie, przebywali w pozbawionych okien czterech celach zbiorowych, zwanych „tramwajami” lub dziesięciu pojedynczych, tzw. izolatkach. Śledztwa odbywały się w gabinetach gestapo na górnych piętrach lub obok cel, w pokoju dyżurującego funkcjonariusza. W czasie przesłuchań więźniów torturowano i bito, a wielu z nich zamęczono na śmierć.

W 1943 roku umocniono budynek i otaczające go ulice. Okna od strony frontu zasłoniono ceglanymi murami. W czasie powstania warszawskiego gmach na Szucha pełnił funkcję punktu rozdzielczego dla ludności z południowych dzielnic Warszawy zajętych przez Niemców. Przywożonych ludzi stłaczano w celach, sąsiadujących korytarzach i na podwórzach. Kilka tysięcy z nich zamordowano w ruinach gmachu Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, na okolicznych podwórkach i skwerach.

Na początku września 1944 roku większość funkcjonariuszy Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa wraz z komendantem ewakuowało się do Sochaczewa. W ostatnich dniach powstania gestapo spaliło wszystkie swoje archiwa. Bryła gmachu ministerstwa przetrwała wojnę.

Lata 1945-1952

Po wojnie budynek w al. Szucha 25 (przemianowanej na aleję I Armii Wojska Polskiego) zajmowało Ministerstwo Oświaty oraz Biuro Kontroli przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej. W 1947 niektóre pomieszczenia przebudowano na pokoje biurowe oraz zabezpieczono cele męczeństwa i śmierci. Od września 1947 Wydział Muzeów i Pomników Martyrologii Polskiej w Ministerstwie Kultury i Sztuki zezwolił na udostępnienie zwiedzającym pomieszczeń więziennych z czasów II wojny światowej. Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939-1945 zostało oficjalnie otwarte 18 kwietnia 1952. Zwiedzający mogą zobaczyć tu w prawie nienaruszonym stanie: korytarze, cele zbiorowe, izolatki i pokój dyżurnego gestapowca, w którym przesłuchiwano więźniów.

W latach 50. na frontowej ścianie po lewej stronie wejścia do budynku odsłonięto tablicę pamiątkową z piaskowca projektu Karola Tchorka.

1973

W tym roku gmach na al. Szucha 25 został wpisany do rejestru zabytków, co sprawia że nie jest możliwe dokonywanie zmian w zakresie elewacji, kubatury i układu wnętrz.

Współczesność

Gmach pozostał budynkiem o charakterze reprezentacyjnym, nie zmienił pierwotnej funkcji i nadal jest użytkowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Zachowano oryginalny i artystyczny wystrój oraz wyposażenie. Od 2009 roku prowadzone są prace rekonstrukcyjne mające na celu zachowanie w niezmienionej postaci tego miejsca pamięci.