Gmach Towarzystwa Gimnastycznego Sokół

Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku – budynek Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku.

Jest umiejscowiony w centrum Sanoka, w dzielnicy Śródmieście. Znajduje się przy ulicy Mickiewicza (od strony wschodniej). Od strony południowej sąsiaduje z placem Harcerskim, od zachodu z Parkiem miejskim im. Adama Mickiewicza, zaś od strony północnej znajduje się parking oraz dawne lodowisko Torsan.

Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku – budynek Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku.

Jest umiejscowiony w centrum Sanoka, w dzielnicy Śródmieście. Znajduje się przy ulicy Mickiewicza (od strony wschodniej). Od strony południowej sąsiaduje z placem Harcerskim, od zachodu z Parkiem miejskim im. Adama Mickiewicza, zaś od strony północnej znajduje się parking oraz dawne lodowisko Torsan.

Historia

Powstał w czasie zaboru i w ramach zaboru Austro-Węgierskiego. Grunt pod budowę tzw. Sokolni został przekazany bezpłatnie Towarzystwu Uchwałą Rady Miejskiej Sanoka z dnia 19 listopada 1896 roku. Budynek został ufundowany w 1899 roku. Celem budowy Rada Miejska przekazała 50 sągów kamienia ze skały miejskiej, piasek i suter. Gmach został wybudowany przez członków TG „Sokół”, a budowa przebiegała szybko. Kamień węgielny pod budowę został poświęcony 28 czerwca 1899 roku, a 5 miesięcy później 29 listopada 1899 roku została poświęcona i otwarta sala gimnastyczna. W 1900 roku gmach został oddany do użytku i sanocki „Sokół” przeniósł się do nowego budynku.

Przyjmuje się, że autorem projektu był Władysław Beksiński (zwyczajem było, że odpowiedzialni za budynki TG „Sokół” byli architekci miejscy). Współzałożycielem Towarzystwa był m.in. dyrektor gimnazjalny Karol Petelenz.

Oprócz funkcji rozwoju kultury fizycznej i zadań gimnastycznych sala TG „Sokół” służyła jako miejsce działalności kulturalnych, zebrań grup. Organizowane były wieczornice, zebrania towarzyskie, zabawy, uroczystości, zebrania świąteczne, środówki, bale. W pomieszczeniach gmachu działała także czytelnia i biblioteka. Istniała kręgielnia, pływalnia, łazienki (do 1913 roku), ślizgawka, lawn-tenis, bilard, szachy. W ramach TG działał chór sokoli, orkiestra i czytelnia. W 1910 roku w sali gmachu zostały wyświetlane po raz pierwszy w Sanoku filmy (jako teatr elektryczny lub kinoteatr). W 1914 roku działał ruch ćwiczebny Stałej Drużyny Sokolej, prowadzący niemal wyłącznie ćwiczenia wojskowe. W tym samym roku podjęto uchwałę o odnowieniu sali.

W Towarzystwie działały znane sanockie osobistości: m.in. dr Karol Zaleski, Władysław Zaleski, Władysław Beksiński, Roman Vetulani (jako sekretarz Wydziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od roku jego założenia), Wilhelm Szomek, burmistrzowie Sanoka: Cyryl de Jaksa Ładyżyński, Aital Witoszyński, Paweł Biedka, Adam Pytel (prezes TGS w latach 1909-1911, 1914-1918, 1918-1927), Feliks Giela (podskarbi, skarbnik) dr Józef Galant - prezes i założyciel sekcji sokolej w Zagórzu.

Po wkroczeniu armii rosyjskiej w latach 1914-1915 gmach służył celom wojskowym (oraz odprawiano w nim msze prawosławne), następnie przejęła go armia austriacka, zaś w lipcu 1915 roku został odzyskany przez TG „Sokół”.

Po zakończeniu I wojny światowej, 1 listopada 1918 roku z gmachu wyruszyły na miasto pierwsze polskie patrole wojskowe. Wskutek strat i zniszczeń budynku konieczna była jego odnowa. W 1920 roku dokonano gruntowej rekonstrukcji gmachu i pomieszczeń. W 1928 roku w budynku zainstalowano światło elektryczne. W latach 30. XX wieku obiekt służył szeroko rozumianemu rozwojowi umysłowego i sportowego mieszańców miasta. Poza imprezami rozrywkowymi jak tańce i zabawy, w obiekcie kwitła działalność kulturalna: istniał chór, orkiestra, Kółko Dramatyczne i Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne "Gamba", którego założycielem i kierownikiem był były burmistrz, Marian Kawski.

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Sanoka wojska hitlerowskiego aresztowały 10 powszechnie szanowanych obywateli Sanoka (wśród nich był dr Jerzy Pietrzkiewicz – prezes TG „Sokół”, dr Zygmunt Kruszelnicki – wiceprezes TG „Sokół”, Maksymilian Słuszkiewicz – burmistrz Sanoka), którzy zostali wywiezieni do III Rzeszy, gdzie stracili życie. W okresie okupacji niemieckiej gmach przemianowano na Stadt Halle (Hala Miejska) i służył jako miejsce wystaw wyrobów rzemiosła (Handwerks- und Gewerbe Ausstellung).

Po zakończeniu wojny TG powróciło pierwotnie do swojej działalności, a 14 grudnia 1945 roku Miejska Rada Narodowa przekazała gmach „Sokołowi”, który jednak nie wprowadził się do niego ponownie, jako że w tym czasie Wojskowe Przedsiębiorstwo Kinowe „Kino Podhalanka w Sanoku” przejęło w budynku salę gimnastyczną z myślą o stworzeniu kina. Wkrótce działalność TG „Sokół” została wstrzymana, a jego zamknięcie miało miejsce 31 lipca 1947 roku. Następnie Urząd Wojewódzki Rzeszowski podjął dwie nieodwołalne decyzje. 25 listopada 1947 roku Kino „Sokół” zostało przekazane Towarzystwu Przyjaciół Żołnierza, a 24 marca 1949 roku nastąpiła ostateczna likwidacja TG „Sokół” w Sanoku (cały majątek przekazano na rzecz Zarządu Miejskiego w Sanoku). Wydana została odmowa rejestracji TG „Sokół” skutkująca przerwą w jego działalności na kilkadziesiąt lat.

W okresie PRL budynkiem administrowało najpierw Przedsiębiorstwo Państwowe, a następnie gmach przejęła na wiele lat Centrala Wynajmu Filmów, Oddział w Rzeszowie – podmiot prowadzący Kino „Pokój”, które istniało do końca lat 90. XX wieku. Na początku III Rzeczypospolitej obiektem zarządzali najemcy: w latach 1992-1992 zarządzała spółka cywilna, następnie 1993-2001 inna spółka, prowadząca również kawiarnię „Park”.

4 marca 2000 roku Sąd Okręgowy w Krośnie zarejestrował Polskie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, jednakowoż względy formalne sprawiły, że nie zostało uznane za następcę prawnego przedwojennego TG „Sokół” w Sanoku. W związku z nierentownością kina i pogarszającym się stanem budynku 23 października 2001 roku Rada Miasta Sanoka podjęła uchwałę wyrażającą zgodę na wydzierżawienie nieruchomości na okres do 15 lat firmie handlowo-usługowej z przeznaczeniem na prowadzenie działalności kulturalno-oświatowej, usługowej, gastronomicznej (termin trwania umowy biegł 3 kwietnia 2002 i miał upłynąć 2 kwietnia 2017 roku). Reaktywowane TG „Sokół” w Sanoku czyniło starania zmierzające do odzyskania nieruchomości pierwotnie należących do Towarzystwa.

Pierwszą podstawą do odzyskania nieruchomości było w 2004 roku unieważnienie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzji likwidującej „Sokoła” i decyzji komunalizujących, podjętych z rażącym naruszeniem prawa (zostało potwierdzone w 2006 roku). Następnie w 2007 roku MSWiA oddaliło skargę Gminy Miasta Sanoka, a w 2008 roku, po odwołaniu burmistrza Wojciecha Blecharczyka, utrzymało w mocy postanowienie stwierdzające nieważność decyzji komunalizacyjnej. 15 lutego 2010 roku Sąd Rejonowy w Sanoku w prawomocnym wyroku przywrócił nieruchomości „Sokołowi” (działka z gmachem, kioskiem, parkingiem od zachodu i częścią lodowiska Torsan). W związku z tym 31 kwietnia 2010 roku nieruchomość została przekazana TG „Sokół” w Sanoku.

Obecnie Towarzystwo zajmuje pomieszczenia na pierwszym piętrze. Na parterze działalność prowadzi najemca prowadzący kawiarnię z dyskoteką „Kino”.

Tablice pamiątkowe i rzeźby

• Rzeźba Sokolnika zrywającego orłu łańcuchy niewoli. Pierwsza, pierwotnie z 1899 roku (łańcuch przepiłowany zwisa swobodnie i symbolizuje ostateczne zerwanie kajdan niewoli), została zniszczona przez Niemców podczas II wojny światowej. Druga, obecna, ma niemal identyczny wygląd, jest autorstwa Adama Przybysza i została odsłonięta 11 listopada 2003 roku. 26/27 sierpnia 2006 w wyniku aktu wandalizmu rzeźba Sokolnika została zniszczona. Następnie dokonano jej rekonstrukcji.
• Tablica z 1928 roku, dla upamiętnienia 10. rocznicy odzyskania niepodległości i wymarszu pierwszych polskich patroli z sanockiego Sokoła w dniu 1 listopada 1918 roku. Umieszczona przez Komitet Obywatelski na elewacji frontowej. W czasie II wojny światowej zdjęta, ukryta i przechowywana w Muzeum Historycznym w Sanoku. Ponownie odsłonięta 10 listopada 1988 roku w 70. rocznicę odzyskania niepodległości i ówczesnych wydarzeń w Sanoku. Inskrypcja brzmi: „W dniu 1-XI. 1918 r. garstka młodzieży owiana radosnym zapałem polskiego czynu utworzyła w Sokole pod wodzą kpt. Fr. Stoka i naczelnika Sokoła M. Szajny pierwszą w Sanoku siłę zbrojną dla obrony wskrzeszonej Ojczyzny. Ku pamięci potomnych w dziesiątą rocznicę wyzwolenia Polski”.
• Tablica pamięci Andrzeja Małkowskiego (1888-1919), twórcy polskiego harcerstwa, który 11 listopada 1911 roku w gmachu głosił idee harcerstwa. Odsłonięta w 85. rocznicę sanockiego harcerstwa w dniu 21 września 1996. Odnowiona 27 września 2003 roku. Inskrypcja brzmi: „Pamięci Andrzeja Małkowskiego twórcy polskiego harcerstwa, który w tym budynku, gdzie mieściła się siedziba T.G. „Sokół” w dniu 11.11.1911 r. głosił idee skautingu. W 85 rocznicę sanockiego harcerstwa. Harcerki i harcerze hufca ZHP Ziemi Sanockiej. Sanok 21 września 1996 r. Odnowiona 27 września 2003 r.”.
• Rzeźby Sokoła na południowym krańcu kalenicy dachu:
  • Pierwsza, pierwotna z 1900 roku. Zniszczona.
  • Druga, kamienna rzeźba z 1939 roku, która miała zastąpić pierwotną-zniszczoną. Autorem był Stanisław Jan Piątkiewicz, który latem 1939 roku wykonał dzieło i przekazał je 30 sierpnia 1939 roku, lecz nie odebrał zapłaty, jako że dzień później został powołany do Wojska tuż przed wybuchem II wojny światowej (wskutek tego doszło także do zainstalowania rzeźby). W czasie okupacji od 1941 roku stała w budynku gospodarczym obok sanockiego zamku, a po wojnie ok. 1950 została umieszczona na klombie przed wejściem do budynku zamku. Po wojnie Piątkiewcz wprawdzie otrzymał zapłatę za wykonanie dzieła, ale rzeźba nie powrócił na planowane wcześniej miejsce w związku z delegalizacją Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Ostatecznie pod koniec lat 50. została umieszczona na zbiorowej mogile 117 zamordowanych Polaków (więźniów sanockiego więzienia, zamordowanych przez Niemców na stoku góry Gruszka), która znajduje się na Cmentarzu Centralnym przy ul. Rymanowskiej.
  • Trzecia, autorstwa Adama Przybysza, wykonana w 2003 roku, uległa dezintegracji materiałowej (odpadły skrzydła) i 22 czerwca 2011 roku została usunięta.
  • Czwarta, obecna, została zainstalowana 29 czerwca 2012 roku podczas uroczystości 123. rocznicy powstania TG „Sokół” w Sanoku (autorem był dr Krzysztof Woźniak, zmarły przedwcześnie).