Cmentarz Bródnowski

Cmentarz Bródnowski (Bródzieński) – zabytkowy cmentarz w Warszawie przy ul. św. Wincentego 83. Rozciąga się między Targówkiem a Nowym Bródnem. Zajmuje powierzchnię 114 hektarów, a obwód murów liczy 5 km. Na cmentarzu pochowanych jest ok. 1,2 mln osób. Pod względem liczby pochowanych jest jednym z największych cmentarzy Europy.

Cmentarz Bródnowski (Bródzieński) – zabytkowy cmentarz w Warszawie przy ul. św. Wincentego 83. Rozciąga się między Targówkiem a Nowym Bródnem. Zajmuje powierzchnię 114 hektarów, a obwód murów liczy 5 km. Na cmentarzu pochowanych jest ok. 1,2 mln osób. Pod względem liczby pochowanych jest jednym z największych cmentarzy Europy.

Historia nekropolii

Wraz z końcem XIX liczba ludności Warszawy zaczęła gwałtowanie wzrastać, a co za tym idzie, warszawskie cmentarze były przepełnione. Z inicjatywy Sokratesa Starynkiewicza w 1883 zakupiono 65 hektarów gruntu na Bródnie, a 20 listopada 1884 arcybiskup warszawski Wincenty Teofil Popiel dokonał poświęcenia nowej nekropolii. Następnego dnia odbył się pierwszy pogrzeb – rocznej dziewczynki, Marii Skibniewskiej. Pierwszym proboszczem tzw. kapelanem cmentarnym został sprowadzony z Mińska Mazowieckiego ks. Franciszek Kołaczewski (zm. 18 stycznia 1895).

Mieszkańcom lewej strony Warszawy cmentarz udostępniono 13 stycznia 1885. Chowano głównie osoby biedne, z przytułków, na koszt miasta. Całkowite otwarcie cmentarza dla wszystkich nastąpiło 14 czerwca 1887. Opłaty pobierane za pochówek były dość niskie i konkurencyjne z innymi cmentarzami, więc Cmentarz Bródnowski otrzymał status cmentarza dla ubogich, podczas gdy Stare Powązki były uważane za cmentarz dla zamożnych i elity. W 1892 w związku z epidemią cholery wyznaczono specjalną kwaterę dla „zapowietrzonych”. W tym czasie nekropolia kilkakrotnie zwiększała swój teren, ostatnio w 1934 r., wówczas plac powiększono do 114 hektarów.

W 1924 wzniesiono pierwsze okazałe ogrodzenie cmentarza od południowego zachodu, rok później – północnego zachodu, a w 1926 – od południa. W 1927 powstało pełne ogrodzenie nekropolii, liczące 5 km. Obecnie znajduje się w nim osiem bram prowadzących na cmentarz. W 1925 w Alei Głównej, na wysokości kwatery 25A, ustawiono figurę Matki Bożej (nazywanej Matką Boską Bródnowską, wyrażonej w postaci często stosowanej w kapliczkach stojących na podwórkach warszawskich kamienic (smukła postać w niebiesko-białym płaszczu z rozłożonymi rękami w geście powitania). Trudno ustalić kiedy przyjął się zwyczaj zapalania przed nią zniczy, ale ustny przekaz dawnych mieszkańców mówi, że są to znicze czczące pamięć bliskich, których miejsc pochówku nie ustalono. Zwyczaj ten przybrał na rozmiarach po 1945 (prawdopodobnie upamiętniano zaginionych podczas działań wojennych).

W 1938 zmarł arcybiskup metropolita warszawski Aleksander Kakowski, zgodnie z jego wolą spoczął wśród mieszkańców Warszawy. Mauzoleum wybudowano w miejscu, gdzie od 1889 znajdował się kopiec ziemny z postawionym na wierzchołku krzyżem.

Z biegiem lat status cmentarza ulegał zmianie, chowano tu przedstawicieli różnych grup społecznych, polityków, aktorów, żołnierzy, powstańców oraz „zwykłych” mieszkańców Warszawy. W okresie międzywojennym Cmentarz Bródnowski przestał być cmentarzem dla ubogich. Coraz częściej zaczęły pojawiać się bogate grobowce oraz sarkofagi. We wrześniu 1939 i jesienią 1944 teren nekropolii był bombardowany przez hitlerowców, zniszczeniu uległa centralna część cmentarza. W 1946 w kwaterze 43 urządzono cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej poległych podczas wypierania hitlerowców z Pragi. Spoczywa tam też bohater Związku Radzieckiego, lotnik Siergiej Iwanowicz Kisielew. W 1952 dekretem kard. Stefana Wyszyńskiego utworzono nową parafię pw. św. Wincentego a Paulo, 13 października 1957 poświecono fundamenty. Na nich stanął kościół będący repliką kaplicy – mauzoleum hr. Przeździeckich stojącą od połowy XIX wieku na Cmentarzu Świętokrzyskim. Autorem świątyni był Stanisław Marzyński, patronką konsekrowanego w 1960 kościoła jest Matka Boża Częstochowska. Lata powojenne to czas, gdy wiele nagrobków z piaskowca zastępowano powszechnie stosowanym lastriko. W latach 60-tych XX wieku studnie zastąpiono centralną siecią wodociągową a wiele alej utwardzono. W późniejszych latach w głównych alejach zainstalowano oświetlenie. Podczas likwidacji jednej ze studni i prowizorycznych toalet w kwaterze 45N odkryto zbiorową mogiłę więźniów politycznych straconych w latach 1944-1956 w więzieniu Warszawa III – Praga (tzw. Toledo). Byli to żołnierze Armii Krajowej, WiN i NSZ. W 1997 ustawiono tu pomnik autorstwa Dariusza Kowalskiego.

Aleje cmentarza

Na cmentarzu znajdują się 3 duże aleje:

• Aleja Główna – prowadzi od I bramy do bramy V, w połowie przecina ją Aleja Szeroka. Przy Alei Głównej umiejscowione są groby kard. Aleksandra Kakowskiego, Romana Dmowskiego oraz Mieczysława Fogga. Przy niej znajduje się także kościół pw. Świętego Wincentego á Paulo. Aleja ma ok. 1,2 km długości oraz 9 metrów szerokości.
• Aleja Szeroka – prowadzi od bramy VII do bramy IV. Przecina Aleję Główną, dochodzi do niej Aleja Lipowa.
• Aleja Lipowa – prowadzi od „nowej” bramy III i na końcu dochodzi do Alei Szerokiej.

Znane osoby pochowane na Cmentarzu Bródnowskim

• Leonard Andrzejewski – aktor (kw. 26D-1-32)
• Emil Barchański – uczeń, działacz opozycji antykomunistycznej
• Teofil Bojanowski – powstaniec wielkopolski i śląski, kawaler orderu Virtuti Militari
• Franciszek Blok ps. „Soplica” – major AK, współorganizator struktur konspiracyjnych w czasie II wojny światowej
• Władysław Błachnio – ksiądz, pierwszy proboszcz i organizator parafii Ugoszcz w latach 1924-1936
• Franciszek Brodniewicz – aktor (kw. 13-B-5)
• Janusz Bukowski – aktor
• Przemysław Cieślak – redaktor i wydawca, współpracownik KOR i Wydawnictwa NOWA
• Szymon Cieślak – maszynista pociągu pośpiesznego TLK 31100 „Brzechwa”, który zginął w katastrofie kolejowej pod Szczekocinami
• Erazm Ciołek – fotoreporter
• Wincenty Czerwiński, pseud. "Niekrasicki" – nauczyciel i kierownik szkół, wykładowca PIRR, autor podręczników
• Stefan Dękierowski – producent filmowy
• Edward Dietrich – kawaler orderu Virtuti Militari, Honorowy Obywatel Legionowa
• Roman Dmowski – przywódca endecji (kw. 15-A-5)
• Witold Domański – żołnierz, pisarz, działacz i dziennikarz sportowy
• Katarzyna Doraczyńska – polityk, działaczka harcerska i samorządowiec
• Bohdan Eineberg – grafik i malarz
• Mieczysław Fogg – muzyk
• Mieczysław Forlański – pięściarz, wicemistrz Europy (pierwszy w historii polski medalista w boksie)
• Jan Fredyk ps. „Bej” – major AK, oficer łączności bojowej 13 Podokręgu AK Rzeszów
• Michał Gawlak ps. „Michał z Krakowa” – artysta malarz, członek grupy artystycznej Szczep Rogate Serce
• Jan Gawlik – robotnik garbarski, zabity w czasie pacyfikacji obchodów święta pracy w 1926 r., przez bojowców PPS-u
• Stanisław Giza – historyk
• Marian Glinka – aktor
• Roman Górowski – aktor teatralny
• Tony Halik – polski podróżnik, dziennikarz, pisarz, operator filmowy, fotograf (kw. 31D-5-19)
• Oskar Hartwig – przemysłowiec, współtwórca Fabryki Maszyn i Kamieni Młyńskich Łęgiewski i Hartwig
• Krzysztof Holejko – prof. zw. dr hab., prodziekan Wydziału Elektroniki Politechniki Warszawskiej
• Witold Hryniewski – działacz społeczny, żołnierz
• Roman Hurkowski – dziennikarz sportowy
• Piotr Izgarszew – działacz opozycji antykomunistycznej
• Wojciech Jankowerny – bibliotekoznawca i dziennikarz, redaktor „Tygodnika Kulturalnego”
• Zofia Jamry – aktorka
• Wacław Jankowski – aktor ((kw. 66 D-3-31).
• Zygmunt Jarosz – działacz OMS „Życie”, ZWW, PPR
• Cezary Julski – aktor (kw. 28B-2-9)
• Władysław Kalinowski – podpułkownik WP, lekarz, zamordowany w Katyniu (grób symboliczny)
• Aleksander Kakowski – metropolita warszawski. (kw.z 7-A)
• Roman Kamienik – historyk, wykładowca akademicki
• Henryk Kański ps. „Kadra” – kapitan WP, kawaler Virtuti Militari
• Ludwik Kasendra – aktor (kw. 54E)
• Andrzej Kluczek – żeglarz
• Antoni Kolczyński – pięściarz, mistrz europy i olimpijczyk (kw. 32-6-3-14)
• Franciszek Kołaczewski – ksiądz rzymskokatolicki, pierwszy kapelan cmentarza bródnowskiego
• Tadeusz Konarski – komandor porucznik Marynarki Wojennej, dowódca okrętu ORP Wilia
• Halina Konopacka – lekkoatletka, pierwsza polska złota medalistka olimpijska
• Helena Kowalczykowa – aktorka (kw. 83D-3-6-32)
• Pelagia Kozubowska z domu Umińska – wdowa po pisarzu i powstańcu styczniowym Feliksie Kozubowskim
• Józefina Łapińska – wybitna instruktorka harcerska, komendantka Pogotowia Harcerek hm.
• Szczepan Bronisław Madej – oficer WP, kawaler Virtuti Militari
• Jadwiga Makowiecka – nauczycielka, lekarz, założycielka szpitala w Rawie Mazowieckiej, współtwórczyni harcerstwa w Słupsku
• Antoni Malarecki – działacz robotniczy, więzień caratu, uczestnik rewolucji październikowej, członek PPS-WRN
• Zbigniew Marczyk ps. „Marek” – żołnierz AK, kawaler Virtuti Militari
• Ignacy Markowski – malarz
• Bernard Marszałek – sportowiec
• Marta Martelińska – piosenkarka
• Sławomir Mączyński znany jako „Moniek” – alpinista i taternik, członek zarządu PZA, zginął w lawinie śnieżnej pod Eigerem
• Stefan Mierzejewski – litograf, powstaniec warszawski, poeta, autor „Hymnu powstańców” napisanego 02.08.1944 r., po zdobyciu PWPW
• Jerzy Modzelewski – biskup pomocniczy warszawski
• Adam Mohuczy – kontradmirał (kw. 31-F)
• Henryk Niewiadomski – przestępca
• Wiesław Niewiadomski – przestępca
• Paweł Niewiadomski – syn Henryka Niewiadomskiego
• Witold Nowicki – szachista
• Czesław Szymon Oborski – kwatermistrz Armii „Modlin”, pułkownik dyplomowany
• Józef Olszewski – witrażysta
• Grzegorz Pawiński – popularyzator i pionier wydawnictw szachowych w Polsce, twórca Wydawnictwa i księgarni szachowej Caissa w Warszawie
• Adam Perzyk – aktor i rysownik
• Szczepan Pieniążek – sadownik, prof. SGGW (kw. 49-A-1-25)
• Łucja Prus – piosenkarka (kw. 15-D-1-13)
• Jan Przanowski (ekonomista) – żołnierz I Dywizji Pancernej, wieloletni pracownik Polskiego Radia, syn pedagoga Władysława Przanowskiego
• Tadeusz Puff – prof., honorowy prezes Rady Stołecznej Naczelnej Organizacji Technicznej
• Witalis Raczkiewicz – prorektor Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie – Filia w Białymstoku
• Józef Rokicki – organizator i komendant POW w powiecie sochaczewskim
• Ksawery Wojciech Rokossowski – ojciec marszałka Konstantego Rokossowskiego (kw. 15-G-1)
• Tadeusz Romanko – podporucznik AK, kawaler Virtuti Militari
• Zygmunt Ścibor-Rylski ps. „Hańcza” – podpułkownik piechoty WP, komendant VI/XXVI Obwodu AK Warszawa-Praga (grób symboliczny)
• Mieczysław Serwiński – polityk, prof. PŁ
• Zygmunt Jerzy Skoczkowski – kierowca rajdowy, zwycięzca Rajdu Polski w 1954 r.
• Jerzy Służewski – prawnik, prof. UW
• Józef Spychalski – ojciec marszałka Mariana Spychalskiego (kw. 13-A-6)
• Stanisław Staszewski – poeta
• Longin Stegliński – pułkownik, komendant Garnizonu WP w Pardubicach, uczestnika operacji „Dunaj”
• Andrzej Stockinger – aktor
• Zdzisław M. Studziński – inż. geodeta, współtwórca map Afryki Wschodniej
• inż. Bernard Szapiro – ojciec Hanki Sawickiej, współtwórca związków zawodowych w Królestwie Polskim (kw. 20-K-3-16)
• Remigiusz Szczęsnowicz – dziennikarz
• Tadeusz Szczurowski – żużlowiec, motocyklowy mistrz Polski
• Artur Tur – literat
• Walentyna Walewska – śpiewaczka operowa
• Maria Wiechetek – toksykolog
• Stefan Witas – aktor
• Kazimierz Maciej Wrzesiński – mistrz sztuki sakralnej
• Paweł Wypych – polityk, prezes ZUS, urzędnik Kancelarii Prezydenta RP (kw.9-C)
• Konstanty Wypyszewski – porucznik AK, kawalera Virtuti Militari
• Wojciech Stefan Wyrobek – wychowawca i instruktor harcerski
• Kazimierz Zarzycki – szef łączności Zgrupowania Żubr, kawaler Virtuti Militari
• Edward Zawadzki – radny m. s. Warszawy, działacz związkowy, członek PPS
• Edmund Zientara – trener piłkarski
• Anna Żarnowska – historyk, prof. UW
• Helena Żmichorowska – aktorka, żona Artura Tura
• Ryszard Jacek Żochowski – polityk i lekarz

Komitet Opieki nad Cmentarzem Bródnowskim

Działał od 1981. W ciągu 15 lat, dzięki kwestom, które organizował Oddział Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy pod przewodnictwem Ryszarda Szołwińskiego, udało się mu zebrać środki na renowację ok. 150 pomników. Kilka lat temu komitet przestał istnieć. Większość artystów wolała kwestować na rzecz Powązek.

Dojazd komunikacją miejską

Dojazd do Cmentarza Bródnowskiego zapewniają linie autobusowe i tramwajowe.

• Pod bramę od strony ul. św. Wincentego dojeżdżają codziennie autobusy linii: 156, 169, 227 i 500, jak również linia nocna N02. Przystanek: „Cm. Bródnowski”.
• Pod bramę od strony ul. Odrowąża dojeżdżają codziennie autobusy linii 176, 204, tramwaje linii: 1, 4, 26, 41 oraz autobusy nocne: N14 i N64. Przystanek: „Budowlana”.
• W okolicę bramy od strony ulicy Chodeckiej do przystanku przy ul. Wyszogrodzkiej dojeżdżają autobusy linii 114, 126 i 414, jak i linie nocne N14 oraz N64. (Przystanek „Chodecka”).

W okresie Wszystkich Świętych dojazd do cmentarza zapewniają także tzw. linie cmentarne.

• od strony ul. św. Wincentego: C11 z Powązek, C13 z cm. Północnego, C20 z dw. Wschodniego, C25 z placu Narutowicza, C27 z Królewskiej, oraz C69 z Wiatracznej (pętla cm. Bródnowski (św. Wincentego))
• od strony ul. Odrowąża i Staniewickiej: C30 z Wiatracznej, C76 z Królewskiej (pętla cm. Bródnowski (Odrowąża)) oraz tramwaj 40 z Cmentarza Wolskiego (przystanek Budowlana)
• od strony ul. Chodeckiej tramwaj C1 z Cmentarza Wolskiego i Żerania Wschodniego, C6 z Cm.Wolskiego (Przez Most Śląsko-Dąbrowski) do Annopolu (przystanek Bolesławicka) oraz autobus C56 z Bródna-Podgrodzie i cm. Północnego (przystanek Chodecka)