Cmentarz żydowski na Bródnie

Cmentarz żydowski na Bródnie (dawniej "Kirkut Praski") – cmentarz żydowski znajdujący się w Warszawie, w dzielnicy Targówek, przy ulicy Odrowąża - obecnie w granicach MSI Targówek Mieszkaniowy. Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 5 ha i znajduje się na nim około 3000 nagrobków.

Cmentarz żydowski na Bródnie (dawniej "Kirkut Praski") – cmentarz żydowski znajdujący się w Warszawie, w dzielnicy Targówek, przy ulicy Odrowąża - obecnie w granicach MSI Targówek Mieszkaniowy. Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 5 ha i znajduje się na nim około 3000 nagrobków.

Historia

Cmentarz został oficjalnie założony w 1780 roku przez Szmula Jakubowicza Zbytkowera, nadwornego bankiera Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Posiadał on rozległe dobra na Pradze (od jego imienia pochodzi nazwa Szmulowizna). Założyciel oraz jego żona spoczęli na tymże cmentarzu, choć było to miejsce pochówku przede wszystkim żydowskiej biedoty. Spośród znanych osób pochowany tu został Abraham Stern, twórca pierwszego na świecie arytmometru wykonującego pięć podstawowych działań, oraz członkowie znanych i szanowanych rodzin żydowskich: Nissenbaumów, Sonnenbergów czy Bergsonów.

W 1843 staraniem wnuka Szmula Zbytkowera, syna jego córki Ludwiki z małżeństwa z Izaakiem Flatauem, Jakuba Flataua wzniesiono wzdłuż północno-wschodniej granicy cmentarza ceglany mur, w którym umieszczono tablicę pamiątkową ku czci fundatora. Pozostałe fragmenty muru wzniesiono dopiero w latach 70. XIX wieku z funduszy pochodzących z legatów Jakuba Flataua i jego siostry Rozalii Löwenstein.

Cmentarz służył głównie ludności Warszawy prawobrzeżnej aż do wybuchu wojny.

W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz oraz wycięli cenne starodrzewy. Płyty nagrobne posłużyły im do wyłożenia dróg i lotnisk. Z 300 tysięcy grobów przed wojną do naszych czasów dochowało się ok. 3000 macew i nagrobków, które w latach pięćdziesiątych ściągnięto traktorami na jedno miejsce oraz powywożono jako materiał budowlany w różne części Warszawy. Poza tym władze niezbyt się cmentarzem interesowały.

Dopiero w latach 80. XX wieku zaniedbanym zabytkiem zajęła się Fundacja Rodziny Nissenbaumów. Cmentarz ogrodzono żelaznym parkanem, w którym znajdują się trzy bramy. Ozdobna brama od ulicy Biruty to główne wejście na cmentarz. Tworzą ją dwa pylony z płaskorzeźbami autorstwa Dariusza Kowalskiego, Teresy Pastuszka i Leszka Waszkiewicza. Według informacji fundacji Nissenbaumów płaskorzeźba po lewej stronie to scena przekazywania pamięci pokoleniowej, natomiast druga płaskorzeźba przedstawia Żydów modlących się przed egzekucją, jaka miała tu miejsce w 1942 roku. Są tam również hebrajskie inskrypcje. Od bramy w głąb cmentarza przez młody las prowadzi brukowana centralna aleja. Znajduje się przy niej kilka odtworzonych kwater z charakterystycznymi, półcylindrycznymi nagrobkami z piaskowca i stojącymi przed nimi macewami. W tym czasie mokotowscy harcerze odnaleźli na ulicy Dworkowej setki płyt nagrobnych, których Niemcy użyli do wybrukowania tej uliczki. Nagrobki zostały przewiezione na cmentarz

Na końcu alei znajduje się lapidarium z kamieni nagrobnych, gdzie w przyszłości ma stanąć pomnik Zamordowanej Kultury Żydowskiej. Obecnie trwa postępowanie przed Komisją Regulacyjną do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Warszawie w sprawie zwrotu cmentarza gminie żydowskiej.

Cmentarz jest miejscem spotkania miejscowego marginesu społecznego. Na macewach wchodzących w skład lapidarium znajdują się liczne napisy bezpośrednio obrażające społeczność żydowską, a okolice muru oddzielającego cmentarz żydowski od katolickiego jest zaśmiecone (m.in. suchymi kwiatami).

Przypadki wykorzystania macew z cmentarza

Sprawa "żydowskich pergoli"

W parku im. Jana Szypowskiego "Leśnika" przy ulicy Grochowskiej na Pradze-Południe znajdują się pergole częściowo wykonane z macew pochodzących z bródzieńskiego kirkutu. Zbudowano z nich murki oraz słupki pergoli przy kręgu tanecznym.

Na początku lat 90. XX wieku władze Żydowskiego Instytutu Historycznego wystąpiły do władz Pragi-Południe o rozbiórkę pergoli w parku. Wówczas sprawujący urząd, wiceburmistrz Jacek Podwysocki stwierdził że pergola nie zostanie rozebrana ze względu na brak funduszy.

W połowie kwietnia 2007 roku władze Pragi-Południe potwierdziły rozbiórkę pergoli oraz oddanie macew Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. Jak dotąd nie wiadomo jeszcze, gdzie powędrują odzyskane fragmenty macew. Rozważane są dwa miejsca: bródzieński kirkut lub cmentarz żydowski przy Okopowej.

Sprawa krawężników w warszawskim zoo

Podobna sprawa zaistniała również na terenie warszawskiego zoo, gdzie z piaskowcowych macew wykonane są krawężniki chodników. Otaczają on mały ogródek różany z fontanną. Większość jest odwrócona frontem do ziemi, poprzez co nie widać żadnych napisów. Na kilku macewach można jednak zobaczyć fragmenty wykutych w kamieniu hebrajskich inskrypcji. Na jednej jest nawet 1910 rok.

Jak informuje pracownik Żydowskiego Instytutu Historycznego Jan Jagielski, nagrobki zostały przewiezione do zoo w latach 50. XX wieku. W przeszłości już kilkakrotnie zwracano uwagę na wystające hebrajskie napisy, ale zarządcy zoo nic w tej sprawie nie uczynili.

Pod koniec kwietnia 2007 roku zarząd zoo spotkał się z przedstawicielami Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie w sprawie zwrotu macew. Podczas remontu nagrobki zostały wydobyte i najprawdopodobniej trafią na cmentarz bródzieński lub cmentarz żydowski przy Okopowej.

Brzegi Wisły

W 2012 roku w związku z wyjątkowo niskim poziomem poziomem wody rzeka odsłoniła fragmenty żydowskich nagrobków, które - prawdopodobnie zmieszane z gruzem pochodzącym z rozebranych dróg - służyły do umacniania brzegów. Pracująca wówczas nad Wisłą grupa archeologów przekazała je policji, skąd trafiły na cmentarz.

Dojazd komunikacją miejską

W pobliże cmentarza dojeżdżają codziennie tramwaje linii: 1, 3, 4, 25 i 41 (w dni powszednie) oraz autobusy linii: 169, 176, 199, 212, 500 (codziennie) oraz autobusy nocne: N12, N14, N62 i N64. Przystanek: "Rondo Żaba".