Bunkier Anielewicza

Bunkier Anielewicza – nieistniejący schron (bunkier), który znajdował się na rogu ulic Miłej i Dubois (adres przedwojenny Miła 18) na warszawskim Muranowie. Pod koniec powstania w getcie warszawskim ukrywali się w nim, a następnie ponieśli śmierć bojowcy Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz.

W 1946 w miejscu zniszczonego bunkra usypano pamiątkowy kopiec nazwany Kopcem Anielewicza.

Bunkier Anielewicza – nieistniejący schron (bunkier), który znajdował się na rogu ulic Miłej i Dubois (adres przedwojenny Miła 18) na warszawskim Muranowie. Pod koniec powstania w getcie warszawskim ukrywali się w nim, a następnie ponieśli śmierć bojowcy Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz.

W 1946 w miejscu zniszczonego bunkra usypano pamiątkowy kopiec nazwany Kopcem Anielewicza.

Historia

W czasie powstania sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej znajdował się przy ul. Miłej 29, zaś po jego wykryciu przeniósł się do schronu przy Miłej 18. Był to duży, dobrze wyposażony bunkier, z doprowadzoną wodą i elektrycznością, zbudowany pod kamienicą zniszczoną we wrześniu 1939. Należał do osób z żydowskiego półświatka (tzw. czompów) dowodzonych przez Szmula Aszera. Przecinał go długi wąski korytarz, po którego obu stronach znajdowały się pokoje. Powstańcy nadali im nazwy − Treblinka, Trawniki, Poniatów, Piaski, Getto. Do bunkra prowadziło sześć wejść.

8 maja 1943 bunkier, w którym znajdowało się ok. 300 osób, został otoczony przez Niemców i kolaborujące z nimi oddziały Ukraińców. Po wezwaniu do poddania się, część ukrywających się (głównie ludność cywilna) opuściła bunkier i poddała się. Żołnierze ŻOB-u, którzy pozostali w środku, próbowali podjąć nierówną walkę, jednak Niemcy zaczęli wpuszczać do środka gaz. Według relacji Tosi Altman, jednej z nielicznych osób, którym udało się wydostać się z bunkra przez szóste, nieodkryte przez Niemców wyjście, na wezwanie Arie Wilnera żydowscy bojowcy popełnili zbiorowe samobójstwo. Jeden z nich, Lutek Rotblat, najpierw zastrzelił swoją matkę, a następnie sam odebrał sobie życie.

Zginęło ok. 120 powstańców, w tym dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz ze swoją dziewczyną Mirą Fuchrer. Przeżyło ok. 15 osób m.in. Michał Rozenfeld, Tosia Altman, Jehuda Węgrower, Pnina Zalcman i Menachem Bigelman. Niektórzy z ocalałych wkrótce zmarli wskutek odniesionych ran lub zatrucia gazem, pozostali zginęli później po stronie „aryjskiej”.

Zasypany bunkier stał się jednocześnie zbiorowym grobem, gdyż po 1945 przy Miłej 18 nie przeprowadzono prac ekshumacyjnych.

Upamiętnienie

W 1946 z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich z gruzów okolicznych domów w miejscu, w którym znajdował się bunkier, usypano kopiec (nazwany Kopcem Anielewicza) na którego szczycie ustawiono pamiątkowy kamień z napisem w językach polskim i jidysz o treści (pisownia oryginalna):

W 2006 skwer wokół kopca został uporządkowany, a u jego podnóża, po prawej stronie od wejścia na teren upamiętnienia, ustawiono niewielki kamienny obelisk w kształcie ostrosłupa zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i wykonany przez rzeźbiarza Marka Moderau. Na pomniku wyryto napis w językach polskim, angielskim i jidysz autorstwa Piotra Matywieckiego o treści:

Na czołowej ścianie obelisku w trzech kolumnach umieszczono 51 nazwisk żydowskich powstańców, których tożsamość udało się ustalić. Powtórzono również, znany z Pomnika Umschlagplatz, motyw strzaskanego lasu.

W 2008 Kopiec na wniosek Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego został wpisany do rejestru zabytków.

Współczesny adres Miła 18 to blok mieszkalny położony ok. 700 metrów na zachód przy wolskim odcinku ulicy.

Miła 18 w literaturze

• Adres bunkra znalazł się w tytule powieści Leona Urisa o warszawskim getcie Mila 18 (1961).

Otoczenie

• Muzeum Historii Żydów Polskich
• Pomnik Bohaterów Getta
• Pomnik Szmula Zygielbojma
• Pomnik Willy'ego Brandta
• Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów – w pobliżu znajdują się kamienne bloki Traktu upamiętniające Mordechaja Anielewicza, Arie Wilnera, Pawła Frenkla i Dawida Apfelbauma