Muzeum Budownictwa Ludowego

0

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku – pierwsze i największe pod względem liczby zgromadzonych obiektów muzeum etnograficzne w Polsce założone po drugiej wojnie światowej. Położone jest na Białej Góry, części dzielnicy Wójtostwo na prawym brzegu Sanu u podnóża Białej Góry w paśmie Gór Sanocko-Turczańskich. Park etnograficzny zajmuje powierzchnię 38 ha. Muzeum otwarte jest przez cały rok.

Czytaj dalej

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku – pierwsze i największe pod względem liczby zgromadzonych obiektów muzeum etnograficzne w Polsce założone po drugiej wojnie światowej. Położone jest na Białej Góry, części dzielnicy Wójtostwo na prawym brzegu Sanu u podnóża Białej Góry w paśmie Gór Sanocko-Turczańskich. Park etnograficzny zajmuje powierzchnię 38 ha. Muzeum otwarte jest przez cały rok.

Historia Muzeum

Muzeum zostało założone w 1958 z inicjatywy Aleksandra Rybickiego oraz konserwatora wojewódzkiego Jerzego Tura. Muzeum prezentuje kulturę ludową pogranicza na obszarze pogórzy oraz wschodniej części polskich Karpat (Bieszczady, Beskid Niski). Są to tereny, które do lat czterdziestych zamieszkane były przez kilka grup etnograficznych, z których Pogórzanie są grupą polską, Bojkowie, Łemkowie i Zamieszańcy są grupami ruskimi. W wyniku wojny i działań władz państwowych w latach powojennych, doprowadzono do rozproszenia na tym obszarze grup ruskich i przerwania ciągłości kulturowej na ziemiach przez nie zamieszkałych.

Ze względu na znaczenie dla kultury regionu było pierwszym założonym po II wojnie światowej muzeum etnograficznym w Polsce, które dzięki kontaktom zagranicznym uzyskało jeszcze w latach siedemdziesiątych status samodzielnej placówki administracyjnej i naukowej, z pierwszym w historii polskiego muzealnictwa statutem typu skansenowskiego. Statut Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku był pierwszym tego rodzaju aktem prawnym w Polsce i posłużył następnie wielu innym placówkom do opracowywania własnych statutów normujących działalność powstających parków etnograficznych. Skansen został otwarty dla zwiedzających 25 lipca 1966. Z inicjatywy Aleksandra Rybickiego w Parku Etnograficznym powstała również pierwsza w Polsce stacja doświadczalna środków do konserwacji drewna zabytkowego. Za jego czasów powstały w Sanoku również dwie pracownie: konserwatorska i budowlana, które funkcjonują do dzisiaj. Rybicki rozpoczął wydawanie czasopisma naukowego „Materiały MBL w Sanoku”. Tutaj opracowano pod jego kierunkiem sprawdzony w praktyce system budowy parku własnymi brygadami konserwatorskimi, wypracowano wzorcowe modele organizacyjne oraz oryginalne metody konserwacji zabytków. Tadeusz Polak w „Biuletynie Informacyjnym Zarządu Muzeów” z 1974 określił Aleksandra Rybickiego jako „twórcę wielu zasad teoretycznych w muzealnictwie skansenowskim”. W 1994 pożar zniszczył w skansenie kilka drewnianych obiektów. Oddziałem terenowym muzeum jest Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu. Obecnym dyrektorem skansenu jest Jerzy Ginalski, który zastąpił profesora Jerzego Czajkowskiego. Wśród naukowców współtworzących sanocki skansen znaleźli się m.in. Roman Reinfuss, Ksawery Piwocki, Wojciech Kurpik, Gerard Ciołek, Ignacy Tłoczek, Adam Fastnacht, Jerzy Tur, Ryszard Brykowski i Michał Czajnik. Pod względem ilości zgromadzonych obiektów było od początku największym skansenem w Polsce.

Działalność

Terenem działalności Muzeum jest obszar południowo-wschodniej Polski od rzeki Białej na zachodzie do granic państwa na wschodzie, od południa teren również ogranicza granica, a od północy zasięg występowania Rzeszowiaków i Krakowiaków wschodnich.

W zakresie zainteresowań Muzeum w Sanoku znajduje się kultura ludowa, budownictwo mieszkalne, gospodarcze, przemysłowe i sakralne wszystkich grup etnograficznych. Obiekty przenoszone do skansenu prezentują formy typowe dla wymienionych grup etnograficznych, jest to najlepszy sposób na ocalenie od zapomnienia i objęcie ochroną. W ekspozycji znajdują się cztery duże obiekty budownictwa sakralnego; kościół rzymskokatolicki z Bączala Dolnego, oraz trzy cerkwie greckokatolickie przeniesione z Rosolina, Grąziowej, oraz Ropek. Wyjątkową atrakcję skansenu stanowi Galeria Ikony Karpackiej – jest to stała ekspozycja malarstwa cerkiewnego (od XVI do XIX w.). Obecnie jedna z najlepszych i największych w kraju. Na działalność wydawniczą składają się systematycznie wydawane publikacje naukowe sanockich muzealników: Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (rocznik dotyczący etnografii Podkarpacia) oraz czasopismo naukowe Acta Scansenologica omawiające problemy muzeów skansenowskich. Struktura organizacyjna wewnątrz muzealna skupiona jest w 8 działach, w tym 6 naukowych oraz konserwatorskim i administracyjno-gospodarczym.

Na terenie skansenu, na skraju terasy nadzalewowej, z której rozpościera się widok na całe miasto i przedpole Bieszczadów, znajduje się stanowisko archeologiczne. W miejscu tym znajdowała się kiedyś osada celtycka (zob. Anartowie) a następnie wczesnośredniowieczna.

Uzupełnieniem bogatej oferty etnograficznej jest kuchnia regionalna serwująca potrawy w gospodzie „Pod Biała Górą” na terenie Parku.

Podział regionalny parku etnograficznego

Prezentacja dorobku kultury materialnej poszczególnych grup etnograficznych tj. Pogórzan (Głuchoniemców), Dolinian, Łemków i Bojków eksponowana jest w oddzielnych sektorach, każda stosownie do fizjografii terenu jaki kiedyś zamieszkiwała. Budownictwo pogórzańskie i doliniańskie zlokalizowane jest w niższych partiach skansenu, natomiast łemkowskie i bojkowskie na kulminacjach terenowych. Pogórzanie zamieszkujący całe Podkarpacie stanowili ludność polską, typowo rolniczą. Dolinianie zamieszkujący dawniej okolice Sanoka i Leska stanowili grupę mieszaną polsko-ruską. Całkowicie odmienną grupę tworzyli Łemkowie i Bojkowie niegdysiejsi potomkowie osadników rusko-wołoskich. W skansenie zostały odtworzone typowe układy zabudowy wsi i zagospodarowania zagród. Na terenie parku etnograficznego zgromadzonych jest ponad 100 obiektów budownictwa drewnianego z okresu od XVII do XX wieku. Do najliczniejszych grup obiektów należą budynki mieszkalne lub mieszkalno-gospodarcze m.in. kuźnie, olejarnie. Znajdują się tu również obiekty sakralne, budynki użyteczności publicznej m.in. szkoły, plebanie, dworki, remizy strażackie oraz obiekty przemysłowe służące eksploatacji ropy naftowej.

Bezwzględna przewaga drewna w budownictwie wiejskim omawianego terenu ma swe uzasadnienie w stosunkowo dobrym zalesieniu tego obszaru. Teren woj. podkarpackiego w 33,5% pokryty jest przez lasy. Pod względem analizy budownictwa od strony technicznej region ten należy do strefy podgórskiej obejmującej okolice Jasła, Krosna, Brzozowa, Sanoka, Leska i Ustrzyk Dolnych. Dwa zasadnicze skupiska domu przysłupowego w dorzeczu górnego i środkowego Sanu to okolice Rzeszowa, Łańcuta i Przeworska oraz okolice Przemyśla, Rybotycz i Kalwarii Pacławskiej. Sporadycznie występuje konstrukcja przysłupowa również w okolicy Sanoka (Jaśliska, Bukowsko). Tereny te charakteryzują się również bogatymi tradycjami tkactwa zwłaszcza w okolicy Sanoka, Jasła i Krosna. Drewniane budownictwo kościelne Podkarpacia trwało długo w gotyckiej tradycji i dopiero w XVIII w. pojawiają się tutaj szlacheckie fundacje realizowane w stylu barokowym. W XV wieku drewniane budownictwo kościele występuje w województwie ruskim praktycznie jedynie w jego zachodniej części graniczącej z dzielnicą krakowską, wiek XVI i następne stulecia przesuwają zasięg występowania kościoła drewnianego coraz dalej na obszar ziemi przemyskiej i lwowskiej.

W drugiej połowie XIX wieku rozróżniano przede wszystkim dwie wielkie grupy etnograficzne na obszarze ówczesnej Galicji t.j. górali czyli mieszkańców gór, i podalaków czyli równiaków, mieszkańców równin; na omawianym obszarze były to:

  • Rody góralskie; sądeccy, Kurtacy czyli Czuchońcy (Łemkowie, Rusnaki), oraz Bojkowie (Werchowyńcy).
  • Rody równiaków galicyjskich : Mazury, Grębowiacy (Lesowiacy czyli Borowcy), oraz Głuchoniemcy.

Następującą charakterystykę ludności Galicji przedstawia dokument Gubernium Lwowskiego z 1841 roku:

Sektor bojkowski

Góry sanockie były słabo zaludnione. Osadnicy ruscy i wołoscy jak świadczą dokumenty pisane wchodzą masowo na te tereny dopiero w XV wieku. Od średniowiecza góry te były w całości własnością kilkunastu rodów szlacheckich. Był to zakątek kraju bardzo ubogi, nie było fortun wystarczających ani na „szampana, ani na zamorskie wojaże”. Kolonizacja na prawie magdeburskim kończyła się na sanockim i przemyskim podgórzu, na samym pograniczu wschodnim i północno-wschodnim sanockiego wsie zakładane były na prawie wołoskim. Występowały tu również liczne „żupy solne” z których Bojkowie rozwozili sól po całej Czerwonej-Rusi.

Tendencją panującą w budownictwie cerkiewnym na tym obszarze jest przede wszystkim barokowa architektura cerkiewna, ukształtowana jeszcze w XVII w. na terenach naddnieprzańskich i oddziaływająca na całość ziem ruskich. W budownictwie cerkiewnym charakterystyczna była trójwewnętrzna (trój brogowa, z dwukrotnie łamanymi zwieńczeniami) świątynia pokryta oddzielnymi bezkalenicowymi dachami z widocznymi uskokami. Taki typ cerkwi nazywany jest obecnie bojkowskim.

W bojkowskiej architekturze wiejskiej występowała głównie zagroda jednobudynkowa o konstrukcji zrębowej, półtora – lub dwutraktowa, gdzie pod jednym dachem znajdowała się część mieszkalna, gospodarcza i inwentarska. Wąskie i długie chałupy zwane chyżami, były budowane z drewna jodłowego ze słomianym czterospadowym dachem.

Pierwszymi obiektami zbudowanymi na terenie sanockiego Parku Etnograficznego był zespół cerkiewny z Rosolina: cerkiew pw. św Onufrego z 1750 r., dzwonnica z 1751 r., kostnica z XVIII w., oraz nagrobki. W kolejnych latach w sektorze bojkowskim znalazły się m.in. Cerkiew Narodzenia NMP z Grąziowej (1731), oraz zagroda ze Skorodnego (1861) Grupa ta praktycznie przestała istnieć po masowych wysiedleniach i przesiedleniach, jakie miały miejsce w Polsce po II wojnie światowej.

Sektor łemkowski

Łemkowie po polskiej stronie Karpat zamieszkiwali od rzeki Białej na zachodzie do Osławy i Osławicy na wschodzie. Wieś łemkowska położona była zwykle wzdłuż cieku wodnego (rzeki czy strumienia), domy budowano blisko wody na prostopadłych do niej pasach ziemi. Większość wsi łemkowskich na wschodzie to łańcuchówki, które powstawały w okresie lokacji osad. Na zachodzie przeważa wieś wielodrożna (np. Uście Gorlickie, Łosie). Wieś łemkowska składała się z zagród jednobudynkowych. Funkcję stodoły pełnił obszerny strych. Chaty drewniane o konstrukcji zrębowej, stawiane były frontem do drogi.

Bogato zdobiona chata łemkowska odznaczała się silnie wydłużoną bryłą dzięki złączeniu z budynkami gospodarczymi. Małe okienka łemkowskich domów powodowały, że wnętrze izby łemkowskiej było dość mroczne. Przed I wojną światową chałup kurnych, posiadających prymitywne urządzenia ogniowe było we wsiach łemkowskich ponad 90%. Jedynie na plebaniach i w szkołach były piece z normalnymi przewodami kominowymi. Architektura łemkowska była dość zróżnicowana, oddziaływały tu zarówno wpływy budownictwa słowackiego i podgórzańskiego. W bogatych gospodarstwach występowała zagroda dwu lub wielobudynkowa, półtora- lub dwutraktowa. Dachy były najczęściej dwuspadowe, kryte słomą, a od II.połowy XIX w. częściowo gontem. Na całym terenie wschodniej i zachodniej Łemkowszczyny powszechne były również spichlerze. Zdecydowana większość Łemków zajmowała się rolnictwem. Bardzo nieliczna była grupa ludności mieszkającej w miasteczkach Łemkowszczyzny głównie w Tyliczu, Krynicy i Grybowie. Warstwę inteligencji w tej społeczności tworzyli przede wszystkim kler i nauczyciele.

W sektorze łemkowskim sanockiego parku została zbudowana m.in. cerkiew z 1801, przeniesiona tutaj ze wsi Ropki k. Gorlic. Reprezentuje ona charakterystyczny dla całej zachodniej Łemkowszczyzny typ cerkwi, z widocznymi wpływami budownictwa kościelnego. Zrębowa bryła świątyni składa się z babińca i części ołtarzowej. Inne interesujące zabytki to kurna chałupa z Komańczy (1885) i spichlerz z pocz. XIX w., zagroda jednobudynkowa z Królika Polskiego z końca XIX w., chałupa z Posady Sanockiej z końca XIX w., zagroda z Pielgrzymki (1870), oraz chałupa z Dąbrówki z roku 1681 i Nadolan 1866, chałupa kołodzieja z Posady Sanockiej w sektorze Dolinian.

Sektor pogórzański

Po II wojnie światowej dla celów klasyfikacji etnograficznej została wyodrębniona przez Franciszka Kotulę oraz Romana Reinfussa na omawianym obszarze grupa Pogórzanie dla enklaw w obrębie Pogórze. Nazwę grupy Pogórzan wprowadził w 1935 roku Adam Wójcik zapożyczając ja z nomenklatury geograficznej.

W historycznej zabudowie południowej Polski, aż do Kalwarii Pacławskiej w miastach i wsiach zachowała się saska/frankońska tradycja budowy dużych domów przysłupowych i podcieniowych, jako podstawowej formy w urbanistyce. Dom przysłupowy, wąskotraktowy posiada często wsparte na słupach podcienia szczytowe. Wiejska chałupa przysłupowa zawsze występowała w związku z półtora- lub dwutraktem. Nie spotykano chałupy przysłupowej jednotraktowej. Sporadycznie występowała konstrukcja przysłupowa również w okolicy Sanoka. Domy przysłupowe najdalej na wschód sięgnęły dorzecza Wiaru. Dalej nie wzmiankuje tego faktu literatura etnograficzna polska i ukraińska. W roku 1869 Wincenty Pol napisał :

Dwadzieścia lat później opisał potomków dawnych osadników z okolic Iwonicza, wykazując pewne różnice na tle ludności ruskiej oraz Mazurów Władysław Bełza.

Sektor Pogórzan na terenie Parku obejmuje obecnie m.in. półkurną biedniacką chałupę z 1901 ze wsi Niebocko, XIX-wieczną zagrodę olejarza z Baryczy, młyn wodny z końca XIX wieku ze wsi Wola Komborska, młyn wietrzny ze wsi Domaradz, wiatrak ze wsi Urzejowice. Drewniany kościół z Bączala Dolnego (1667), plebania z Ropy, szkoła wiejska z Wydrnej, chałupy z Równego (1824) i Dydni. W sektorze Pogórzan zachodnich – Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Jasielskie; znajdują się m.in. chałupa tkacka z Korczyny (1790), zagroda garncarska z Rzepiennika oraz chałupa z Ustrobnej.

Rynek galicyjski

Projekt budowy sektora małomiasteczkowego powstał na początku lat osiemdziesiątych XX wieku w pracowni Aleksandra Rybickiego. Jego ideą było pokazania przykładów budownictwa z przełomu XIX i XX wieku, zrekonstruowanie historycznego galicyjskiego rynku ze wszystkimi jego funkcjami. Od listopada 2009 realizowana jest ze środków unijnych budowa sektora miejskiego w Parku Etnograficznym w Sanoku. Polega ona na rekonstrukcji typowego małego podkarpackiego miasteczka z II połowy XIX w. i początków XX w. W okresie tym wykształcił się zubożony typ szczytowego, drewnianego domu mieszczańskiego, z podcieniami wokół rynku i w ważniejszych ciągach ulicznych. Na projekt składać się będzie 26 drewnianych obiektów kubaturowych, zgrupowanych w formie małego rynku. Galicyjski Rynek oficjalnie otwarty został 16 września 2011.

Sektor przemysłowy

Podkarpacie jest najstarszych ośrodkiem górnictwa naftowego na świecie, rafinerie oraz kopalnie ropy naftowej istniały tu już przed rokiem 1884. Rafinerie obsługiwały m.in. kopalnie ropy naftowej w Bóbrce, Grabownicy, Mokrem, Tokarni, Wańkowej, Ropience i Łodynie oraz wielu innych.

W lipcu 1988 dzięki pomocy organizacyjnej Sanockiego Przedsiębiorstwa Nafty i Gazu otwarto sektor naftowy w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Imprezy artystyczne

Uzupełnieniem oferty skansenowskiej są organizowane na terenie placu muzealnego cykliczne festiwale muzyki, rękodzieła i ludowego jadła. Zapraszani są wykonawcy m.in. z Węgier, Słowacji i Ukrainy. Do najważniejszych tradycyjnych imprez organizowanych w okresie letnim należą:

  • Kiermasz Karpackich Smaków
  • Festiwal Zaklęte w Drewnie
  • Jarmark Folklorystyczny

Muzeum w kulturze i sztuce

W plenerach sanockiego skansenu kręcone były m.in. filmy:

  • Oko Proroka (1984), reż. Paweł Komorowski
  • Crimen (1988), reż. Jerzy Satanowski, Laco Adamik
  • Flisacy (węg. Tutajosok, 1988), reż. Judit Elek
  • Wiosna 1941 (ang. Spring 1941, 2008), reż. Uri Barbash
  • 1920. Wojna i miłość (2010), reż. Maciej Migas
  • Syberiada polska (2013), reż. Janusz Zaorski

Muzeum Budownictwa Ludowego - to miejsce nie posiada jeszcze przewodnika. Jeśli znasz to miejsce, to tutaj możesz napisać przewodnik.