Pomnik Tadeusza Kościuszki w Sanoku

Pomnik Tadeusza Kościuszki w Sanoku – monument upamiętniający Tadeusza Kościuszkę w Sanoku.

W latach 1902-1941 w mieście istniał pierwszy pomnik Tadeusza Kościuszki. Od 1962 roku stoi drugi, obecny pomnik.

Pomnik Tadeusza Kościuszki w Sanoku – monument upamiętniający Tadeusza Kościuszkę w Sanoku.

W latach 1902-1941 w mieście istniał pierwszy pomnik Tadeusza Kościuszki. Od 1962 roku stoi drugi, obecny pomnik.

Pierwszy pomnik (1902-1941)

Idea powstania pierwszego pomnika Tadeusza Kościuszki w Sanoku sięga 1894 roku, gdy Rada Miasta Sanoka podjęła decyzję o upamiętnieniu setnej rocznicy Bitwy pod Racławicami. Został powołany komitet obchodów, któremu przewodził były burmistrz Sanoka, Cyryl de Jaksa Ładyżyński. W ich ramach postanowiono o budowie pomnika Tadeusza Kościuszki. Burmistrz miasta, Aital Witoszyński, postanowił zakupić teren na obecnym placu św. Jana, po czym miasto przekazało go pod przyszły pomnik. Ponadto przemianowano ulicę Krakowską na T. Kościuszki a dolną część ulicy Żydowskiej na ulicę Berka Joselewicza, zaś do mieszkańców wystosowano apel, aby w dzień rocznicy bitwy, 4 kwietnia 1894 roku, oświetlili okna swoich domów.

Jednym z darczyńców na rzecz powstania pomnika był Feliks Giela, zaś wsparcia finansowego udzielił także Aital Witoszyński. Przeprowadzony konkurs na projekt pomnika wygrał rzeźbiarz Julian Markowski ze Lwowa. Projektantem postumentu był inż. Wilhelm Szomek, a współbudowniczym pomnika był architekt miejski, inż. Władysław Beksiński. Postument zawierał emblemat w postaci orła polskiego w koronie wraz szablą i włócznią (odlany w Pierwszym Galicyjskim Towarzystwie Akcyjnym Budowy Wagonów i Maszyn (obecnie Autosan). Pomnik został odsłonięty 28 września 1902 roku Placu św. Jana, a uroczystościom przewodził ceniony sanocki lekarz, dr Karol Zaleski (ur. 1856), mieszkający tuż obok (Willi Zaleskich).

Odtąd plac wraz z pomnikiem był miejscem zebrań patriotycznych młodzieży podczas świąt narodowych (rocznice uchwalenia Konstytucji 3 Maja). Pomnik przetrwał I wojnę światową mimo dwukrotnej okupacji rosyjskiej 1914-1915.

Po wybuchu II wojny światowej zaistniało niebezpieczeństwo zburzenia pomnika przez okupanta niemieckiego, lecz mieszkający tuż obok ceniony sanocki lekarz, dr Karol Zaleski (ur. 1856) wymógł wskutek swojej interwencji u kreishauptmanna, Alberta Schaara pozostawienie go i otrzymał obietnicę, iż nie zostanie naruszony. Lekarz zmarł 20 lutego 1941 roku i już dwa miesiące po tym fakcie, w kwietniu 1941 roku pomnik został zburzony przy użyciu dynamitu przez niemieckiego okupanta, a jego szczątki wyrzucono nieopodal do fosy przy sanockim zamku (wówczas było tam wysypisko śmieci). Niszczeniu próbowała bezskutecznie przeszkodzić córka doktora, Jadwiga Zaleska (1900-1993), przypominając o obietnicy nienaruszalności obiektu złożonej jej ojcu. Jednak Stadtkommisar Josef Märkl zignorował jej prośby argumentując ponadto, iż pomnik "przeszkadza Rosjanom". W związku z protestem Zaleskiej, została zwolniona ze stanowiska nauczycielki w Szkole Handlowej i musiała czasowo opuścić miasto, zaś jej młodociany siostrzeniec Julian Hanus został wywieziony do Auschwitz-Birkenau, gdzie zmarł.

Zachowany został emblemat orła z szablą i włócznią i obecnie jest przechowywany w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku.

Obecnie na placu św. Jana znajduje się Pomnik Synom Ziemi Sanockiej Poległym i Pomordowanym za Polskę w Sanoku.

Drugi pomnik (od 1962)

Drugi pomnik powstał w ramach obchodów 800-lecia Sanoka i 1000-lecia Państwowości Polski (faktycznie obchody jubileuszu miasta miały mieć miejsce w 1950 roku, gdyż pierwsza wzmianka o Sanoku jest datowana na 1150 rok, lecz uroczystości zostały opóźnione i faktycznie odbyły się 10 lat później w powiązaniu z jubileuszem Państwa Polskiego). W tym celu w 1956 roku powstał Społeczny Komitet odbudowy pomnika Tadeusza Kościuszki w Sanoku. Początkowo istniała idea postawienia nowego pomnika w miejscu, gdzie stał poprzedni, czyli na placu św. Jana, jednak ostatecznie wybrano nowe miejsce na lokalizację pomnika - centrum miasta przy ulicy Kościuszki, przy południowym zboczu Góry Parkowej i wejściu do Parku miejskiego im. Adama Mickiewicza (wcześniej skwer należał do p. Stupnickiej).

Pierwotnym projektantem pomnika był Karol Hukan (w międzyczasie zmarł), a późniejszymi i finalnymi byli Józef Marek i Józef Wajda w 1958 roku. Został wykonany z piaskowca pozyskanego z kamieniołomu w Pińczowie (otoczenie postumentu stworzono z piaskowca sprowadzonego ze Strzegomia).

Uroczyste odsłonięcie nastąpiło 15 września 1962 roku, a dokonali go Leszek Rychter (przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej) oraz Stefan Stefański (radny i dyrektor Muzeum Historycznego).

Źródło podaje, iż wykonawcą pomnika był Stanisław Piątkiewicz. Jednakże jest to faktycznie nieprawdopodobne, jako że Stanisław Piątkiewicz zmarł w 1930 roku (w czasie gdy istniał jeszcze pierwszy pomnik), zaś obiekt powstał i został odsłonięty w 1962 roku. Należy to uznać za omyłkę pisarską i przypisać autorstwo synowi rzeźbiarza, Stanisławowi Janowi Piątkiewiczowi, z uwagi na tożsamość imienia i nazwiska.

Wysokość całego pomnika wynosi ponad 7,20 m (figura wynosi 3,20 m, postument ponad 4 m).

Po 2000 roku figura pomnika została odnowiona.

Obecnie pomnik jest miejscem obchodzenia uroczystości patriotycznych (Święto Narodowe Trzeciego Maja, Narodowe Święto Niepodległości).