Plac Grzybowski

Plac Grzybowski w Warszawie – trójkątny plac położony w Warszawie w dzielnicy Śródmieście. Położony jest pomiędzy ulicami Twardą i Bagno a Grzybowską i Królewską.

Plac Grzybowski w Warszawie – trójkątny plac położony w Warszawie w dzielnicy Śródmieście. Położony jest pomiędzy ulicami Twardą i Bagno a Grzybowską i Królewską.

Historia

Historia placu sięga początku XVII wieku, kiedy był po prostu niezabudowaną przestrzenią na rozstaju dróg prowadzących do Zamku Ujazdowskiego, wsi Służewiec i Starego Miasta. Od połowy XVII w. stał się placem targowym założonej wówczas jurydyki nazwanej od nazwiska właściciela Jana Grzybowskiego Grzybowem. W latach 1786–87 według projektu Karola Schütza na placu wybudowano ratusz Grzybowa. W roku 1791 jurydyki zlikwidowano, zaś w budynku ratusza w okresie 1809–30 mieściło się więzienie. Po rozbiórce ratusza utworzono na jego miejscu targ działający do końca XIX wieku, jednak wcześniej, po roku 1815 plac obudowano klasycystycznymi kamienicami. Projektowali je po części słynni, wybitni architekci: Antonio Corazzi i Fryderyk Albert Lessel. Wychodzące z placu ulice również otrzymały jednolitą, klasycystyczną zabudowę, zaś sam plac od 1830 roku nazywano Rynkiem Grzybowskim.

Wygląd placu nabrał nowego charakteru w drugiej połowie XIX w., gdy po roku 1861 zbudowano kościół pw. Wszystkich Świętych projektu Henryka Marconiego. Budowa trwała ponad 30 lat, ostatecznie kościół ukończono w roku 1895.

W dniu 29 października 1863 roku w czasie powstania styczniowego Rosjanie przeprowadzili na tym placu egzekucję powstańców: dorożkarza Franciszka Trzaskę, Górskiego, Filkiewicza, Chojnackiego.

W tym okresie okolica placu była zdominowana przez ludność żydowską i słynęła z licznych niewielkich sklepików oferujących artykuły żelazne. Spośród licznych fabryczek, "handelków" i sklepików wypada wymienić działający pod nr. 7 zakład fotograficzny Abrama Dębinera. W roku 1879 przebito ulicę Próżną, zaś jej wylot na plac obudowano kamienicami projektu Franciszka Braumana i Majera Wolanowskiego. Około roku 1910 pod nr. 7 na miejscu kamienicy Adama Szczyglińskiego mieszczącej niegdyś zakład fotograficzny wystawiono nową, secesyjną czteropiętrową kamienicę, o fasadzie ozdobionej dwoma wykuszami. Dwa cebulaste hełmy wieńczące owe wykusze jak i całość budynku przytłoczyły wcześniejszą zabudowę placu i zmniejszyły optycznie kościół.

Od roku 1866 na placu istniała pętla linii konnej, dowożącej na warszawskie dworce; po roku 1880 piętrowe omnibusy zostały zastąpione przez tramwaje konne, po roku 1908 – elektryczne. Już wcześniej, bo w roku 1855 do placu doprowadzono nitkę nowego wodociągu warszawskiego, wybudowanego według projektu Henryka Marconiego. W pobliżu kościoła wystawiono wtedy studnię z żeliwną obudową, ozdobioną wyobrażeniami Syrenki; równolegle plac otrzymał oświetlenie gazowe, po roku 1907 – elektryczne. W roku 1897 targowisko przeniesiono na nieistniejący dziś plac Witkowskiego, zaś plac Grzybowski uporządkowano: na środku urządzono ozdobny skwer, na pozostałym terenie nawierzchnię z "kocich łbów" zastąpiła kostka bazaltowa. Okres międzywojenny nie przyniósł znaczących zmian.

Dnia 7 i 8 września 1939 na Grzybów i okolicę spadły bomby i pociski. Zniszczeniu uległy domy 7 i 8, przy czym resztki tego ostatniego rozebrano w roku 1940. W tymże roku 1940 plac Grzybowski znalazł się w obrębie getta; mur oddzielający jego teren od strony aryjskiej wzniesiono przy wylocie ul. Granicznej. W marcu 1941 obszar dzielnicy żydowskiej zmniejszono, wyznaczając jego granicę wzdłuż wschodniej pierzei placu. Kościół pw. Wszystkich Świętych oddano do użytkowania Żydom, których przodkowie już przed wojną przyjęli wiarę chrześcijańską i byli zupełnie zasymilowani. Po fali wywózek do obozów zagłady w roku 1942 zlikwidowano "małe getto"; okoliczne mieszkania zasiedliła polska ludność "aryjska". Podczas ciężkich walk w roku 1944 częściowo uszkodzono dwie kamienice oraz kościół; po upadku powstania Niemcy spalili zachodnią pierzeję placu. Zniszczona została przy tym m.in. Synagoga Arona Serdynera w Warszawie.

Powojenne plany odbudowy zakładały początkowo odbudowę placu w dawnym kształcie, celem utworzenia tu enklawy dawnej zabudowy; przed rokiem 1955 planowano już tylko częściową rekonstrukcję z zachowaniem kościoła i włączeniem całości w wielki, socrealistyczny rynek, który miał powstać w miejscu ul. Próżnej. Nie doszło jednak do tego. Próżna jest dziś jedyną ulicą na obszarze dawnego getta, która zachowała zabudowę po obu stronach. Ocalałą (częściowo uszkodzoną) zabudowę ulicy Bagno wyburzono po roku 1962, wznosząc do roku 1967 bloki osiedla Grzybów. Rozebrano także dwie kamienice zachodniej pierzei pl. Grzybowskiego, a na ich miejscu wzniesiono w latach 1966–67 późnomodernistyczny gmach Teatru Żydowskiego wg projektu prof. Bohdana Pniewskiego. Synagogi Serdynera nie odbudowano, na jej miejscu znajduje się obecnie jednopiętrowy prowizoryczny budynek fundacji Shalom (ul. Twarda 2/4).

Zlikwidowano linię tramwajową, po której pozostał widoczny dziś jeszcze krótki fragment torowiska. Plac obudowany socjalistycznym blokowiskiem podupadł, choć niewielkie sklepiki nadal podtrzymują tradycję handlu żelaznymi drobiazgami.

W latach 2009–11 planowana jest rewitalizacja placu Grzybowskiego, która będzie obejmować:

• wymianę małej architektury i chodników,
• otwarcie osi widokowych na ulicę Próżną, Pałac Kultury i Nauki i Kościół Wszystkich Świętych,
• rewaloryzację zieleni.

W tym samym okresie planowany jest gruntowny remont trzech spośród czterech ocalałych kamienic ulicy Próżnej oraz budowa 160-metrowego wieżowca firmy Hines (arch. Helmut Jahn) na miejscu prowizorycznego budynku przy ul. Twardej 2/4.

Zabudowa

Przy placu znajduje się kościół rzymskokatolicki pw. Wszystkich Świętych wybudowany w XIX wieku. Od strony zachodniej widoczny jest charakterystyczny budynek Teatru Żydowskiego, za którym znajduje się synagoga im. Małżonków Nożyków. Na środku placu stoi pomnik Broń Polski Podziemnej.

Komunikacja

Plac Grzybowski od końca XIX wieku do 1945 r. stanowił ważny węzeł komunikacji tramwajowej, o czym świadczą zachowane resztki torowiska. Do 1985 r. istniała jeszcze trakcja tramwajowa na placu, więc możliwy był wjazd tramwaju, co wykorzystał Stanisław Bareja w serialu "Zmiennicy". Przez plac Grzybowski przebiega obecnie trasa linii autobusowej 102.