Kościół św. Jana Ewangelisty i MB Częstochowskiej

Kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej w Bartoszycach (niem. St. Johanneskirche von Bartenstein) – kościół farny w Bartoszycach, wybudowany w połowie XIV wieku w stylu gotyckim, kilkukrotnie rozbudowywany. Jedna z dominant w panoramie miasta.

Kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej w Bartoszycach (niem. St. Johanneskirche von Bartenstein) – kościół farny w Bartoszycach, wybudowany w połowie XIV wieku w stylu gotyckim, kilkukrotnie rozbudowywany. Jedna z dominant w panoramie miasta.

Położenie

Kościół znajduje się w Bartoszycach w województwie warmińsko-mazurskim około 71 km na północ od Olsztyna. Położony jest w północno-zachodniej części zabytkowego kompleksu Starego Miasta Bartoszyce.

Historia

Kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej jest najstarszym zabytkiem miasta, a jego budowę przypuszczalnie rozpoczęto w 1332, wraz z lokacją miasta Bartenstein, które zastąpiło lokowane w 1326 na przeciwległym brzegu rzeki Rosenthal.

Pierwsza pisana wzmianka o budowli pochodzi z roku 1345. Koncepcję wyglądu świątyni zmieniono jeszcze podczas budowy w latach 1360-1380 i przemodelowano ją na trójnawową, posiadającą chór, wysoką bazylikę.

W XV-XVII kościół zachowując swój główny korpus w niezmienionej formie jednocześnie poprzez poprzez dobudowywanie przez osoby prywatne i instytucje średniowieczne kolejnych kaplic oraz wybuidowaniu zakrystii zmienił znacznie sylwetkę. Kaplica Świętej Marii Dziewicy została wybudowana w 1406 roku, a pierwsza wzmianka o kaplicy Świętej Anny pochodzi z 1414. Następnie, w latach 1519-1521, do prezbiterium dobudowano kaplicę ufundowaną przez biskupa warmińskiego. Natomiast przylegającą do niej, od strony wschodniej, inną kaplicę ufundował w 1624 bartoszycki aptekarz Adam Retting.

W 1487 roku kościół konsekrowano po raz drugi, a od 1525, po sekularyzacji Prus, służył ewangelickiej społeczności miasta która przez kolejne kilka wieków stanowiła zdecydowaną większość Bartoszyc.

W 1642, do południowej części, dodana została chrzcielnica, a kościół wyposażono dodatkowo w wykonane prawdopodobnie przez organmistrza Wernera z Elbląga, pochodzące z 1651 organy. Natomiast według kościelnej księgi rachunkowej, w 1678 przywieziono do Bartoszyc, wcześniej zamówiony i wykonany prawdopodobnie w Królewcu, bogato zdobiony, późnorenesansowy ołtarz.

Z kolei wieżę kościelną wznoszono kilkuetapowo. Początkowo w XVII wieku, wzniesiono hełm blaszanej sygnaturki, natomiast jej górną część, namiotowy dach wieży wraz z latarnią, wybudowano w 1732.

Podczas II wojny światowej szkody poniósł cały obiekt, lecz najbardziej zniszczone zostały gwiaździste sklepienie, ołtarz oraz organy. Poważnie uszkodzone były także liczne rzeźby, zdobienia, ornamenty prospektu organowego czy ozdobiona, pochodzącymi z 1664 roku i wykonanymi przez Jerzego Krebsa, malowanymi wizerunkami czterech ewangelistów, empora organowa. Po wojnie, liczne pozostałości bogatego wyposażenia kościelnych wnętrz, jak rozbite szczątki zabytkowej nastawy ołtarzowej, trafiły do zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, gdzie wciąż są rekonstruowane i w miarę możliwości udostępniane na wystawach.

Sam kościół w latach 1946-1958, dzięki zachowanej bogatej dokumentacji historycznej oraz licznym fotografiom i przekazom, przeprowadzono odbudowę oraz modernizację budowli.

Po oddaniu kościoła do użytku, w latach 50., zaadoptowano go ponownie na świątynię katolicką. 26 sierpnia 1974 z parafii św. Brunona w Bartoszycach, wydzielono i erygowano parafię św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej.

Obecnie zarówno sam budynek kościoła, jak i plebania oraz jego otoczenie są dobrze zachowane i znajdują się w bardzo dobrym stanie.

Architektura i wnętrza

Usytuowany w obrębie zabytkowego kompleksu Starego Miasta zespół kościelny składa się z budynku samego kościoła, który jest otoczony terenem zielonym i niewielkim kamiennym murem oraz zabytkowej plebanii.

Sam kościół, jako protestancka fara, był jednym z najbogatszych i najpiękniej wyposażonych w dawnych Prusach Książęcych. Obecnie, mimo licznych zmian w swojej konstrukcji zachował swój pierwotny charakter, trójnawowej gotyckiej bazyliki o dużo niższych, niż korpus główny, nawach bocznych. Stojąca na kamiennych fundamentach budowla wzniesiona jest w większości z charakterystycznej czerwonej cegły z licznymi białymi wstawkami. Posiada wysoką, kilkukondygnacyjną wieżę, która szerokości nawy głównej kościoła, wbudowana jest w korpus budynku i dodatkowo jest wsparta na dwóch skarpach.

Obszerne prezbiterium świątyni jest wysokości i szerokości nawy głównej i posiada okna umiejscowione na dwóch kondygnacjach.

Pochodząca z XIX wieku kruchta od północy ma wewnętrzny, ostrołukowy portal z trzema profilowanymi wałkami. Po jego obu stronach ostrołukowe nisze mieszczą płaskorzeźby z terakoty przedstawiające św.Małgorzatę i św.Katarzynę.

Na wewnętrznej południowej ścianie nawy głównej, wisi duży polichromowany późnogotycki krucyfiks, na którym Chrystus posiada wyraźne uszkodzenie ręki, które powstało od uderzenia pioruna w 1579 roku.

Ponadto kościół wyposażony jest w pochodzące z 1651 czynne organy wykonania organmistrza Wernera z Elbląga.

Przy kościele na przełomie XVIII i XIX wieku wzniesiono także z czerwonej cegły zabytkową plebanię.

Ołtarz

W protestanckim St. Johanneskirche znajdował się późnorenesansowy , bogato zdobiony, sięgający sklepienia prezbiterium ołtarz, który świadczył o zamożności tutejszej parafii. Uważa się, iż powstał w latach 1650–1660, a jego autorem był pochodzący z Królewca rzeźbiarz Joachim Pffaf, który wykonał również ołtarz w Sępopolu w 1668. Inna teza z kolei, podważa tę teorię, gdyż według ksiąg rachunkowych kościoła, ołtarz przywieziono i ustawiono w Bartoszycach dopiero w 1678. Ponadto, wykonanie tego ołtarza stało na dużo wyższym poziomie, niż możliwości ówczesnych pruskich rzeźbiarzy. Natomiast podobieństwo figur apostołów oraz personifikacji cnót z nastawy ołtarzowej do rzeźb niderlandzkich, a w szczególności pochodzących z nagrobka pomnika pomnika księcia Albrechta, autorstwa Cornelisa Florisa z Antwerpii z 1570, sugerują, iż w rzeczywistości ołtarz mógł być jedynym znanym dziełem sakralnej sztuki niderlandzkiej w Prusach. Ołtarz ten został podczas II wojny światowej rozbity, a jego szczątki przeniesiono do Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, gdzie pozostają, częściowo rekonstruowane, do dzisiaj.

Dzisiejszy ołtarz w kościele jest z kolei złożony z kilku innych. Większość elementów pochodzi z wykonanego przez Augusta Wittinga w Rzymie w 1858 ołtarza, który pierwotnie znajdował się w prywatnej kaplicy pruskiego rodu szlacheckiego von Dönhoff w pałacu w Drogoszach. Mniejsze części natomiast pochodzą z wykonanego w 1611 roku ołtarza z kościoła w Tylży (dawnego Tilsit).

Zabytek

Kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej w Bartoszycach jako zabytek o szczególnych walorach wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.Kościół z 1332 figuruje w spisie pod nr A-213 z 12 marca 1957, a przykościelna plebania z XVIII/XIX wieku pod nr 3018 z 19 stycznia 1987.