Zamek Tenczyn

Zamek Tenczyn (Tęczyn) położony jest we wsi Rudno w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w odległości 24 km na zachód od Krakowa, 5 km na południowy zachód od Krzeszowic na najwyższym wzgórzu Garbu Tenczyńskiego (Góra Zamkowa 411 m n.p.m.) leżącego na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Zamek Tenczyn (Tęczyn) położony jest we wsi Rudno w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w odległości 24 km na zachód od Krakowa, 5 km na południowy zachód od Krzeszowic na najwyższym wzgórzu Garbu Tenczyńskiego (Góra Zamkowa 411 m n.p.m.) leżącego na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Lokalizacja zamku

Aby dotrzeć do zamku, należy udać się od stacji kolejowej w Krzeszowicach w kierunku Tenczynka (Krzeszowice: ul. Daszyńskiego, za mostem nad Krzeszówką skręcić w prawo i już w Tenczynku podążać ul. Zwierzyniecką, a potem Tenczyńską), następnie naprzeciw kościoła (ok. 2 km) należy skręcić w prawo (pd.-zach.) droga (ul. Zamkowa), która wkrótce wchodzi do Lasu Zwierzyniec. Na jego skraju znajduje się Staw Wroński (ok. 3 km). Przy skrzyżowaniu z asfaltową dróżką leśną, obok murowanej kapliczki (już w Rudnie) (ok. 5 km) żółty szlak odchodzi w prawo (zach.) należy wejść w narożną ścieżkę leśną (koło parkingu), która wznosi się stromo i wychodzi na szczytowy stożek wzgórza (Góra Zamkowa 411 m n.p.m.) z ruinami zamku Tęczyn w Rudnie (5,5 km).

Nazwa zamku

Nazwa zamku pochodzi od rodu Tęczyńskich. Często jednak można spotkać się z nazwą Zamek Tenczyn – nazwa ta wywodzi się od położonej niedaleko wsi Tenczynek, która w dawnych czasach nosiła nazwę Tęczyn Mały.

Historia zamku

Pierwsza wzmianka dotycząca okolic zamku Tęczyn, datowana jest na 24 września 1308 r., kiedy to Władysław Łokietek z oddziałem rycerstwa przebywający w lasach in Thanczin wydał dokument dla klasztoru o. cystersów w Sulejowie. Przyjmuje się, że pierwszy zamek (drewniany) zbudował około 1319 r. kasztelan krakowski Nawój z Morawicy, on też wzniósł największą na zamku wieżę, zwaną do dziś "Nawojową Wieżą". Właściwym twórcą zamku murowanego był syn Nawoja, Jędrzej, wojewoda krakowski i sandomierski. Wzniósł on dalszy fragment zamku na najwyższej, pn.-wsch. części wzgórza, gdzie mieszkał i zmarł w 1368 r. On także pierwszy przyjął nazwisko Tęczyński. Syn Jędrzeja, Jaśko, odnowił i znacznie rozbudował zamek, a także założył kaplicę. Z tego okresu pochodzi pierwsza odnotowana w dokumentach historycznych wzmianka dotycząca bezpośrednio zamku. Władysław Jagiełło więził tu niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli w czasie bitwy pod Grunwaldem.

W krótkim czasie ród Tęczyńskich doszedł w Polsce do wielkiego znaczenia. W posiadaniu Tęczyńskich znajdowało się 45 miejscowości, z czego 15 w pobliżu zamku. Około połowy XVI w. często na zamku bywali: Mikołaj Rej z Nagłowic, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski oraz inne ważne postacie polskiego Odrodzenia. Aż do połowy XVI w. wygląd zamku nie ulegał większym zmianom. W tym okresie znajdowały się przy nim: folwark, łaźnia, browar ze słodownią i dom praczek. W 1570 r. kasztelan wojnicki, podkomorzy wielki koronny Jan Tęczyński „wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tęczynie” – pisał Bartosz Paprocki w „Herbach rycerstwa polskiego”. Zamek posiadał trzy skrzydła, otwarte ku zach., ozdobione renesansowymi attykami, gzymsami i krużgankami. Rozbudowa zamku ciągnęła się do początku XVII w. Zamek wraz z podgrodziem został otoczony murem kurtynowym, od pn. wzmocniono go basteją wjazdową (barbakanem), a od pd. dwiema pięciokątnymi bastejami. Pod zamkiem rozciągały się ogrody (od pn.) i winnice (od zach. i pd.). Ostatnią dużą "inwestycją" na zamku była gruntowna przebudowa kaplicy zamkowej, dokonana w początkach XVII w. przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową, późniejszą fundatorkę klasztoru o. Karmelitów Bosych w Czernej. W 1637 r. zmarł wojewoda krakowski Jan Magnus Tęczyński, ostatni przedstawiciel rodu. Jego jedyna córka Izabela wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego. W 1655 r. Marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski, ustępując przed Szwedami, ukrył skarbiec koronny w Starej Lubowli na Spiszu, ale rozpuścił fałszywą wieść, że skarbiec znajduje się w Tęczynie. Szwedzi pod wodzą Königsmarka po dzielnej obronie przez kapitana Jana Dziulę opanowali zamek na mocy układu w 1655 r., ale skarbu nie znaleźli i w lipcu 1656 r. opuścili go i spalili. Na początku XVIII w. dobra tęczyńskie przeszły po kądzieli w ręce Adama Sieniawskiego, tą samą drogą uzyskał je wojewoda ziem ruskich, książę August Czartoryski i z kolei jego córka Izabela Lubomirska. Od 1816 r. zamek stał się własnością Potockich i pozostał w ich rękach aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 r. Po potopie szwedzkim zamek został w większej części odbudowany i częściowo zamieszkany. W 1768 r. uległ pożarowi i od tego czasu popada w coraz większą ruinę. W 1783 r. prochy ostatniego z Tęczyńskich, Jana, przeniesiono z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku.

Na początku XXI wieku zamek popadał w coraz większą ruinę w związku ze sporami kompetencyjnymi między różnymi szczeblami administracji publicznej. W 2009 wydana została decyzja w sprawie unieważnienia decyzji o odebraniu zamku rodzinie Potockich w ramach reformy rolnej w 1944, jej wykonanie zostało jednak wstrzymane. W 2008 roku powstało obywatelskie Stowarzyszenie "Ratuj Tenczyn", którego celem stało się nagłośnienie sytuacji zamku i zmuszenie władz lokalnych oraz centralnych do realizacji ich obowiązków wynikających z przepisów o ochronie zabytków. W 2009 roku uwagi na zły stan techniczny zamku, został on zamknięty dla zwiedzających. W 2010 roku gmina, będąca administratorem zamku, uzyskała środki i rozpoczęła częściowe zabezpieczanie ruin. Dzięki pracom zabezpieczającym proces niszczenia ruin udało się zastopować. Pomimo tego, że zamek ciągle wymaga ogromnych nakładów finansowych istnieje nadzieja, że zamek uda się uratować.

Najważniejsze daty w dziejach zamku

• 1319 r. – Kasztelan Jan Nawój z Morawicy rozpoczął budowę zamku, jako nową siedzibę rodu. Warownia ta składała się z potężnej gotyckiej wieży i przyległych zabudowań.
• 1570 r. – Jan Tęczyński brat wojewody Andrzeja dokonał gruntownej przebudowy zamku w stylu renesansowym.
• 1655 r. – Podczas najazdu na Polskę Szwedzi splądrowali zamek, spodziewając się odnaleźć tam skarb państwowy Polski, a następnie budowlę spalili. Została ona później odbudowana, jednak nigdy nie powróciła już do dawnej świetności.
• 1768 r. – Zamek spłonął od uderzenia pioruna i został ostatecznie opuszczony przez mieszkańców.

Plan zamku

Hipotetyczna rekonstrukcja faz rozwojowych, według W. Łuszczkiewicza, N. Pajzderskiego, S. Polaczka. B. Guerquina. M. Korneckiego. T. Małkowskiej-Holzerowej i J. Kurtyki. Przypuszczalna identyfikacja pomieszczeń na podstawie aktu podziałowego z 1553 i rysunku E. J. Dahlberga z 1655. W nawiasach podano szacunkowe datowanie oraz roczne daty wzmianek źródłowych:

• A – zamek górny (XIV w.)
  • a – studnia (1655)
• B – zamek dolny (XIV/XV w.), zamek Tęczyn cum muro (1410), przedzamcze czyli przygródek (1553)
• C – rekonstrukcja przebiegu zburzonego muru obwodowego w XIV-XV w. (B. Querquin)
• D – dom mieszkalny w XIV w. (B. Guerquin), stajnie, kuchnie, piekarnia, wozownia 1553, 1733
• E – wieża bramna, tzw. wieża Nawojowa z przedbramiem (XIV lub XIV/XV w.), turris altissima ad portom arcis (1655)
• F – kaplica (XIV-XV w.)
  • ff – zakrystia i skarbczyk (XVII w.)
• G – barbakan i szyja ubezpieczające wjazd na zamek (przełom XV/XVI w. lub 1 tercja XVI w., 1655)
• H – baszta "Dorotka" z XIV/XV w. (1553)
• I – część reprezentacyjna (XV w.)
  • i – "wielka sala" 1553 = izba stołowa z piecem z herbem Tęczyńskich i z ich 15 portretami 1733
  • ii – komnata, która jest z "wielkiej sali" 1553 = "sala o 5 oknach" 1733
  • iii – "pokój krzywy" z 2 portretami 1733
• J – krużganki (1579/84)
• K – basteje (przełom XVI/XVII w.)
• L – mury i dwie baszty przedzamcza sprzed 1579 (XV w.)
• I – baszta z XV w. (może gdanisko? łazienka 1553, "baszta pusta" 1733)
• II – baszta z XV w. (więzienna?)
• M – mury przedzamcza po założeniu fortyfikacji bastejowych (XVI/XVII w.)
• N – pomieszczenia załogi i służby
• Nn – baszta czworokątna (zapewne najstarsza wieża bramna z XIV w., później wchłonięta przez zabudowania)

Pomnik przyrody na dziedzińcu

• Klon jawor – pomnik przyrody rosnący na dziedzińcu zamku – data utworzenia pomnika: 15 kwietnia 1936 r.

Ciekawostki

Plenery zamku zostały wykorzystane w serialu "Czarne chmury" (reż. Andrzej Konic) w odcinku pt. "Wilcze Doły".

Legendy

• Podobno małżonka jednego z Tęczyńskich nie szczędziła swoich wdzięków innym. Dowiedziawszy się o tym, jej mąż zamurował wiarołomną żonę żywcem w baszcie zw. "Dorotka". Jęki i krzyki grzesznicy długo jeszcze było słychać w zamku, a i jakoby dzisiaj tajemnicze odgłosy dobywają się niekiedy z głębi ruin.
• Ostatni z rodu Tęczyńskich miał zostać śmiertelnie poturbowany przez potężnego dzika, podczas łowów w położonej niedaleko od zamku Puszczy Dulowskiej.