Stary Ratusz

Trybunał Koronny w Lublinie – najwyższy sąd apelacyjny Korony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej dla spraw prawa ziemskiego, ówcześnie szlacheckiego, na Małopolskę.

Trybunał Koronny w Lublinie – najwyższy sąd apelacyjny Korony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej dla spraw prawa ziemskiego, ówcześnie szlacheckiego, na Małopolskę.

Funkcja Trybunału

W 1578 roku na sejmie walnym warszawskim utworzono nową instancję sądową Trybunał Koronny (Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni). Król Stefan Batory, jako iudex supremus, zrzekł się dotychczasowych uprawnień najwyższego sędziego na rzecz stanowego sądu szlacheckiego. Odtąd sądem najwyższym (apelacyjnym) dla szlachty był Trybunał Koronny.

Trybunałowi na mocy konstytucji z 1578 r. podlegała tylko Korona. Miejscami posiedzeń sądów koronnych trybunalskich zostały: Piotrków dla Wielkopolski i Mazowsza, a Lublin dla Małopolski. Trybunał rozpoczynał obrady w Piotrkowie, gdzie sądził od poniedziałku po św. Marcinie (11 listopada) do niedzieli Palmowej (Dominica Palmarum). W Lublinie rozpoczynał obrady od poniedziałku po pierwszej niedzieli po Wielkanocy (Dominica Conductus Paschae) aż do wyczerpania wszystkich spraw wniesionych w danym roku, co zwykle trwało do św. Bartłomieja (24 sierpnia). Jednakże już w 1611 r. na sejmie zwyczajnym w Warszawie podjęto decyzję o „przyczynieniu czasu do sądów trybunalskich”. Konstytucja sejmu konwokacyjnego z 1764 r. dokonała podziału Trybunału Koronnego na dwa oddzielnie istniejące i sądzące się równocześnie trybunały: Trybunał Koronny Wielkopolski i Trybunał Koronny Małopolski. Zmiany te nie obowiązywały długo. Sejm nadzwyczajny z przełomu 1767 i 1768 r. wydał konstytucję pod nazwą Złączenie Trybunału Koronnego, na mocy której powrócono do jednego Trybunału Koronnego dla obu prowincji. Skład Trybunału Koronnego stanowili sędziowie zwani deputatami, wybierani corocznie zarówno spośród szlachty tzw. deputaci świeccy, jak i duchowieństwa tzw. deputaci duchowni. Na czele sądu trybunalskiego stał marszałek wybierany wśród deputatów świeckich oraz prezydent, którym zawsze był deputatem kapituły gnieźnieńskiej.

Lublin dzięki Trybunałowi stał się centrum prawniczym Rzeczpospolitej szlacheckiej. Wraz z upadkiem ośrodków uniwersyteckich kształcących prawników, to sala trybunalska stała się dla wielu palestrantów uniwersytetem, tutaj właśnie stawiali swoje pierwsze kroki i nabywali praktyki. Korzystnie na ten fakt wpłynęła także bliskość Akademii Zamojskiej, gdzie studiowano prawo. Lublin przyciągał kandydatów do nauki prawa nie tylko z terenu Rzeczpospolitej, ale także cudzoziemców. Należy także pokreślić rolę Trybunału w życiu miasta. To dzięki niemu Lublin nie tylko przekształcił się w stolicę sądową, ale także w szybkim tempie rozwijał się. Niemalże natychmiast po jego utworzeniu w Lublinie zaczęły wzrastać pałace magnatów i dworki szlacheckie. Na czas sesji trybunalskiej życie w Lublinie ożywiało się. Po utracie niepodległości Trybunał Koronny Lubelski podobnie, jaki i inne sądy szlacheckie dawnych władz polskich, zostały zamknięte. Akta Trybunału Koronnego w Lublinie przechowywane w archiwum sądowym, mieszczącym się w refektarzu klasztoru Dominikanów, w 1811 r. zostały przeniesione do klasztoru Bernardynów, a 1827 r. przekazane do nowo powstałego Archiwum Akt Dawnych w Lublinie. W latach 1836–1840 zostały przekazane w całości do Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, gdzie w czasie powstania warszawskiego w 1944 r. uległy całkowitemu zniszczeniu.

Historia gmachu

Obecny budynek Trybunału Koronnego, wzniesiony na Rynku Starego Miasta w Lublinie, zastąpił dawny drewniany ratusz, spalony w 1389 roku. Początkowo nowo wybudowany budynek pełnił funkcję miejskiego ratusza, a od 1578 roku mieścił się tam Trybunał Koronny dla szlachty z Małopolski.

Gotycki budynek dawnego ratusza wzniesiono w XIV wieku i była to budowla drewniana, z dwiema wieżami oraz zewnętrznymi schodami. Ówczesny ratusz spłonął w pożarze Lublina w 1389 roku, a kolejny, większy i murowany budynek wystawiono w tym miejscu również w stylu gotyckim. W pierwszej połowie XVI wieku podczas przebudowy budynku nadano mu wygląd renesansowy. Między innymi zwieńczono go attyką oraz dobudowano schody zewnętrzne wiodące na pierwsze piętro.

Po kolejnym pożarze Lublina w 1575 roku budynek został odbudowany w stylu renesansowym i miał nawiązywać do ratuszów w Sandomierzu i Tarnowie. W latach 80. XVII wieku nastąpiła kolejna, tym razem barokowa przebudowa staromiejskiego gmachu. Zostało nadbudowane drugie piętro oraz przebudowana wieża, a o barokowym wyglądzie obiektu świadczy obraz Pożar miasta Lublina z 1719 roku, znajdujący się obecnie w kościele oo. Dominikanów.

W latach 1781–1787 gmach Trybunału został przebudowany do współczesnego wyglądu według projektu Dominika Merliniego, to jest nadwornego architekta Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nadano mu wówczas klasycystyczny wygląd, budynek został rozbudowany i niemal dwukrotnie poszerzony. Wykończono także drugie piętro z przeznaczeniem dla sądów ziemskich, natomiast pozostałe wnętrza pozostawiono bez zmian. Całość zewnętrznych ścian Trybunału zdobią klasycystyczne pilastry, w tympanonie umieszczono relief przedstawiający symbol sprawiedliwości.

Charakterystyczna płaskorzeźba znajduje się na górze elewacji zewnętrznej. W tarczy, która znajduje się pośrodku tej płaskorzeźby są przedstawione dwa herby. Jednym z nich jest Orzeł będący symbolem Polski, drugim jest Pogoń - symbol Litwy. Nad herbem jest korona królów Polski zwieńczona krzyżem. Po obu zaś stronach herbu znajdują się postacie siedzących kobiet. Jedna z nich w ręku trzyma miecz, a druga wagę - symbole sprawiedliwości. U nóg jednej z nich leży lew. W 1977 roku płaskorzeźba została zrekonstruowana.

W Trybunale w czasach Stanisława Augusta mieściła się pracownia artystyczna królewskiego malarza Marcello Bacciarellego, czyli tzw. Bacciarellówka. Były nawet plany, aby urządzić tam pierwszą w Polsce akademię sztuk pięknych.

Pośród licznych obrazów zgromadzonych obecnie w gmachu Trybunału znajduje się między innymi portret króla Stefana Batorego oraz portret Stanisława Małachowskiego - marszałka Sejmu Czteroletniego.

Obecnie w budynku dawnego Trybunału Koronnego mieści się Pałac Ślubów, a w podziemiach – dawnej piwnicy-winiarni i więzieniu – Lubelska Trasa Podziemna. Odbywają się tu również imprezy kulturalne, m.in. koncerty muzyczne, a część pomieszczeń zajmuje Muzeum Historii Ratusza i Trybunału Koronnego.

Czarcia Łapa

Legenda lubelska, która ma swoje potwierdzenie w źródłach historycznych, a jej miejscem jest lubelski Trybunał Koronny. Jedna z jej wersji głosi, że w 1637 bądź 1638 roku w lubelskim Trybunale odbył się proces pewnej wdowy. Stroną w sporze był magnat, który przekupił sędziów. Zrozpaczona wdowa wzniosła ręce do krucyfiksu wiszącego w sali sądowej i zawołała: Gdyby diabli sądzili, wydaliby sprawiedliwszy wyrok!. Jeszcze tej samej nocy w sali posiedzeń trybunalskiego sądu pojawiły się zagadkowe postacie odziane w żupany, szlacheckie kontusze i w czarnych perukach. Pisarz, który notował przebieg rozprawy, spostrzegł diabelskie rogi ukryte we włosach i poczuł zapach siarki. Szatani wydali wyrok na korzyść kobiety, a żeby go przypieczętować, diabelski sędzia oparł się ręką o stół, wypalając w desce ślad dłoni. Wówczas to Chrystus na krucyfiksie w sali rozpraw odwrócił głowę, żeby nie patrzeć, jak diabelskie sądy są sprawiedliwsze od ludzkich. Krzyż Trybunalski do dziś znajduje się w jednej z kaplic w lubelskiej archikatedrze, a stół z wypaloną czarcią łapą, pochodzący sprzed 1578 roku, stoi w muzeum na Zamku.

Zobacz też

• atrakcje turystyczne Lublina
• zabytki Lublina