Zamek królewski na Wawelu

Zamek Królewski na Wawelu – rezydencja królewska o charakterze zabytkowym, mieszcząca się na Wzgórzu Wawelskim w Krakowie, o powierzchni 7040 m² z 71 salami wystawowymi. Oddział Zamku Królewskiego na Wawelu – Państwowych Zbiorów Sztuki.

Zamek Królewski na Wawelu – rezydencja królewska o charakterze zabytkowym, mieszcząca się na Wzgórzu Wawelskim w Krakowie, o powierzchni 7040 m² z 71 salami wystawowymi. Oddział Zamku Królewskiego na Wawelu – Państwowych Zbiorów Sztuki.

Historia

Zamek był na przestrzeni wieków wielokrotnie rozbudowywany i odnawiany. Liczne pożary, grabieże i przemarsze obcych wojsk, połączone z niszczeniem rezydencji, powodowały, iż obiekt wielokrotnie odbudowywano w nowych stylach architektonicznych oraz remontowano jego szatę zewnętrzną, a także przekształcano i zmieniano wygląd i wyposażenie wnętrz.

Wiek XI i XII

Na terenie zamku podczas wykopalisk archeologicznych stwierdzono istnienie już w XI wieku dużej liczby obiektów murowanych, także o charakterze rezydencjonalnym. Taką funkcję mogła pełnić tzw. sala o 24 słupach, którą określa się jako palatium. Większy zamek obronny zbudowano na przełomie XI i XII wieku w północno-wschodnim narożniku wzgórza. Było to skutkiem przeniesienia stolicy Polski do Krakowa. Rezydencja, wzniesiona w stylu romańskim, składała się co najmniej z czworokątnej wieży obronnej przy Kurzej Stopce i budynku mieszkalnego. Oprócz tego znajdowały się w pobliżu liczne budynki sakralne. Na wschód od wąwozu, dzielącego wówczas wzgórze, Wawel okrążono pierścieniem murów i dobudowano kolejne obiekty. Zespół ten nazwano zamkiem wyższym. Na zachód od wąwozu wznosił się tzw. zamek niższy, będący osadą przygrodową, w wale której wzniesiono od wschodu okrągłą romańską wieżę koło bramy wychodzącej w kierunku rzeki.

Wiek XIV i XV

W XIV wieku, za panowania Władysława I Łokietka, zamek został rozbudowany o tzw. Wieżę Łokietkową i inne, mniejsze budynki. Prócz tego nadal istniały jeszcze drewniane, co się zmieniło za czasów Kazimierza III Wielkiego, który rozbudował rezydencję monarszą, aby przeznaczyć ją dla pomieszczenia aparatu państwowego, znacznie przez króla powiększonego. Przyczyną było również naśladownictwo stylu europejskiego, którego wzorem byli inni władcy tego kontynentu. Zamek składał się wówczas z kaplicy św. Marii Egipcjanki, piętrowego skrzydła z krużgankami od strony dziedzińca (przeznaczone na mieszkania królewskie), gruntownie odnowionej Wieży Łokietkowej oraz innych, luźnie usytuowanych obiektów, tworzących pośrodku nieregularny dziedziniec zamknięty. Sklepione w stylu gotyckim wnętrza były pokryte malowidłami. Całością prac budowlanych kierował Wacław z Tenczyna(?). Z panowaniem Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława II Jagiełły wiąże się dobudowanie tzw. Wieży Duńskiej i Kurzej Stopki (która odgrywała rolę sięgającego poza mury danskera, czyli średniowiecznej toalety zamkowej), a także pokrycie ścian polichromią wykonaną przez malarzy ruskich sprowadzonych z Przemyśla. W czasach panowania Władysława Jagiełły powstał zespół Bramy Dolnej składający się z dwóch bram i trzech baszt. Zamek przetrwał w takim stanie do roku 1499, kiedy strawił go pożar.

Wiek XVI

Zniszczony przez pożar zamek odbudowy doczekał się kilka lat później. Inicjatorami tego przedsięwzięcia byli królewicz Zygmunt i król Aleksander Jagiellończyk, którzy chcieli, aby zamek wybudować w (nowym wówczas dla nich) stylu renesansowym. Sprowadzono wtedy z Węgier architekta włoskiego pochodzenia – Franciszka Florentczyka. Artysta przystąpił w 1504 roku do budowy zachodniego skrzydła. Współpracowali z nim muratorzy i lapicydzi (murarze i kamieniarze), m.in. Jan z Koszyc, Włoch Ugulino, Kacper Simon z Sabinowa, Jan Włoch. Gdy je ukończył, zabrał się do stawiania jeszcze północnego i wschodniego, które ukończył w 1516 r., zaczynając dobudowywać krużganki. Z powodu śmierci pracami miał kierować Bartłomiej Berrecci, który, zajęty wznoszeniem kaplicy Zygmuntowskiej, funkcję tę powierzył Benedyktowi z Sandomierza. Powstająca wówczas budowla miała kształt czworoboku z dziedzińcem zewnętrznym. Niesprzyjające jednak warunki geologiczne, związane z układem terenu (spadek zbocza), spowodowały wzniesienie jedynie ściany kurtynowej od strony południowej.

W 1530 r. budowę przejął Bartłomiej Berrecci. Współpracowali z nim wówczas stolarze, m.in.: Jerzy z Nysy, Sebastian Tauerbach z Wrocławia, Hans Dürer z Norymbergi (brat Albrechta), Piotr Dziwak (Wunderlich), Andrzej Jungholcz z Bawarii, Jan Poznańczyk i inni. Rezydencja była już ukończona w 1536 r., jednak uległa ona pożarowi w tym samym roku. Zniszczone były skrzydła: południowe i wschodnie. Do odbudowy przystąpiono w 1537 roku. Początkowo pracami kierował Bartłomiej Berrecci, jednak zmarł on tego samego roku. Od 1537 do 1545 r. prace nadzorował Mikołaj Castiglione, w latach 1545–1549 zaś Mateusz Włoch. Niebawem magnaci i szlachcice zaczęli wznosić podobne budynki, wzorując się na zamku. Kolejny pożar dotknął zamku w 1595 r., niszcząc skrzydła północne i północną część wschodniego. Król Zygmunt III Waza do odbudowy zatrudnił głównie artystów włoskich. Prace nadzorował Giovanni Trevano, współdziałający m.in. z Ambrożym Meazi i Janem Chrzcicielem Petrinim. Przebudowano część wnętrz, nadając im wystrój wczesnego baroku rzymskiego z manierystycznymi plafonami oraz polichromią pędzla Tomasza Dolabelli i Kaspra Kurcza. Z zewnątrz pałac wzbogacono poprzez wzniesienie dwóch narożnych wież: około 1603 roku powstała Wieża Zygmunta III Wazy (narożnik północno-wschodni koło Kurzej Stopy), a około 1620 roku wzniesiono identyczną Wieżę Sobieskiego (narożnik północno-zachodni), które zwieńczono wysokimi hełmami. Tak powstały pałac miał charakter baroku rzymskiego.

Wiek XVII i XVIII

W roku 1606 król Zygmunt III Waza przeniósł się (wraz ze swoim dworem) na stałe do Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1649 roku na zamku wybuchł pożar. Stan rezydencji pogorszył się w czasie potopu szwedzkiego, w latach 1655–1657, zamek okupowały wrogie wojska, rabując i niszcząc go przy tym. Restauracja obiektu odbyła się za czasów króla Jana III Sobieskiego (w latach 1689–1692), który przeznaczył na ten cel odpowiednie fundusze. Mianował również konserwatora obrazów wawelskich – malarza Jana Trycjusza. Kolejna tragedia nastąpiła w 1702 r., kiedy pijani szwedzcy żołnierze (którzy opanowali budynek wraz z całym wzgórzem), zapalili w jednej z komnat ognisko, powodując trwający tydzień pożar zamku. Zniszczył on wszystkie pomieszczenia w skrzydle północnym i większa część skrzydła wschodniego po Schody Poselskie, a także dachy.

Pozbawiony opieki zamek niszczał, mimo że w 1705 roku położono prowizoryczne nowe dachy. Inicjatorem uporządkowania wnętrz i założenia nowych dachów był biskup krakowski Konstanty Felicjan Szaniawski. Do działań remontowych przystąpiono w latach 1726–1730, według planów architekta Kacpra Bażanki. Kolejne prace zabezpieczające wykonano przed koronacją króla Augusta III Sasa przed jego przyjazdem w styczniu 1734 roku. W okresie konfederacji barskiej obiekt uległ dewastacji, szczególnie podczas walk w 1772 r. Remont zamku przeprowadzono w ciągu pół roku przed przyjazdem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1787 r. według planów królewskiego architekta – Dominika Merliniego w modnym wówczas stylu klasycystycznym. Położono nowe podłogi i naprawiono wszystkie okna. Z tego okresu pochodzą trzy sale pierwszego piętra (m.in. Sala Srebrna). Zamurowano wtedy też część okien od strony dziedzińca, co uchroniło kamieniarkę przed zniszczeniem podczas austriackich przeróbek w następnym stuleciu. Przebudowano fasadę budynku bramnego wyburzając renesansową attykę, którą zastąpiono dachem dwuspadowym i szczytem z wazonami. W latach 1790-1792 wybudowano wokół wzgórza mur kleszczowy ze strzelnicami.

Wiek XIX i XX

Po utracie niepodległości przez Polskę na zamek wkroczyły wojska zaborcze, niszcząc i grabiąc dawną siedzibę królewską. Rezydencję przeznaczono wówczas na koszary wojsk austriackich. Przebudową w latach 1803-1807 zajął się inżynier wojskowy Jan Markl. Przegrodzono wtedy ścianami działowymi większe sale (przez co zniszczono wiele stropów, zamurowano okna i część krużganków (których resztę zamurowano później – w okresie Wolnego Miasta Krakowa w latach 1821-1823), obniżono dachy. W latach 1854–1856 przeprowadzono roboty konserwatorskie, które dały zamkowi neogotycki charakter, pozbawiając go renesansowych i barokowych elementów architektonicznych. Niejednokrotnie pod koniec XIX wieku próbowano wykupić Wawel od Austriaków, jednak kończyły się one niepowodzeniem. W roku 1880 Sejm Krajowy ofiarował obiekt cesarzowi Franciszkowi Józefowi I, a w 1901 roku Galicja kupiła od władz Austrii obiekty wojskowe znajdujące się na Wawelu. Niebawem przystąpiono do pracy według planów architekta Tomasza Prylińskiego. Po opuszczeniu wojsk austriackich w latach 1905–1911 pracami restauracyjnymi kierowali kolejno architekci: Zygmunt Hendel (1905–1914), który dokonał restauracji dziedzińca arkadowego i wymienił dachy, Ignacy Sowiński (1914–1916), Karol Skawiński (1916), Adolf Szyszko-Bohusz (1916–1939 i 1945–1946), Bohdan Guerquin (1946–1947), Witold Minkiewicz (1947–1951), Alfred Majewski (1951–1983) oraz Przemysław Szafer (1984–1985). W 1920 r. zamek uznano za Gmach Rzeczypospolitej, a w 1930 r. utworzono tu placówkę muzealną. W okresie dwudziestolecia międzywojennego urzędował tu także prezydent RP Ignacy Mościcki.

W czasie okupacji hitlerowskiej (1940–1944) rezydencja odgrywała rolę biura oraz mieszkania generalnego gubernatora Hansa Franka. We wnętrzach dokonano wielu przeróbek, a budynki dawnych kuchni i wozowni połączono, tworząc jeden obiekt, w pełni zamykający dziedziniec wewnętrzny. Po II wojnie światowej przystąpiono do konserwacji wnętrz, przywracając im renesansowy i barokowy oraz (w części) klasycystyczny wygląd, wyposażając je w zakupione lub nabyte od ofiarodawców dzieła. Wśród wielu darczyńców znaleźli się: rodzina Konczakowskich z Cieszyna, Tadeusz Wierzejski, Tadeusz Raabe z Warszawy, Irena Antonina z Szembeków Bobbé, Pelagia Potocka, Rzymsko-Katolickie Towarzystwo Dobroczynności w Petersburgu, Jerzy Mycielski, Leon Piniński, Antonina i Dawid Abrahamowiczowie, Jakub Potocki z Brzeżan. W 1945 roku Rada Narodowa zniosła funkcję obiektu jako rezydencji głowy państwa i w całości oddała ją na cele wystawiennicze, jako oddział Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Część pomieszczeń parteru skrzydła północnego przeznaczono również na Archiwum Państwowe m. Krakowa. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku zamek poddano gruntownej renowacji, a nazwę instytucji zmieniono na Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki. Karolina Lanckorońska (historyk sztuki) przekazała w 2000 r. muzeum kolekcję obrazów od XIV-XVI w., ceramikę oraz listy Jacka Malczewskiego do Karola Lanckorońskiego.

Wygląd

Zamek jest dwupiętrową budowlą z trzema skrzydłami (z pomieszczeniami) oraz jednym parawanowym (od południa). Jego szata zewnętrzna, jak i wnętrza mają charakter renesansowy, barokowy, a także częściowo klasycystyczny. Posiada dziedziniec z krużgankami arkadowymi, bramę wjazdową i pięć wież mieszkalnych.

Z zewnątrz

W narożu skrzydeł zachodniego i północnego znajduje się Wieża Sobieskiego. Od skrzydła zachodniego odchodzi dwupiętrowa brama Berrecciego. Prowadzi ona na dziedziniec wewnętrzny, zamknięty od czterech stron skrzydłami zamku i od piątej budynkiem, powstałym z połączenia dawnych kuchni królewskich oraz wozowni w okresie okupacji hitlerowskiej. Nawierzchnia pokryta jest kostkami brukowymi oraz wapiennymi. Krużganki, okrążające dziedziniec od strony skrzydeł zamkowych, podtrzymywane są na kolumnach zamkniętymi arkadami, z wyjątkiem II piętra, gdzie kolumny są dwa razy większe, zakończone dzbankami podtrzymującymi więźbę dachu, a w połowie przewiązane podwiązką. Okna i drzwi są ujęte kamiennymi zdobieniami. W narożniku północno-wschodnim znajduje się tzw. Wieża Zygmunta III. Przy północnej części skrzydła wschodniego wznosi się Wieża Duńska, będąca gotycką pozostałością zamku. Gotyckimi elementami rezydencji są również Kurza Stopka, znajdująca się pomiędzy Wieżą Duńską i Zygmunta III i będącą podporą dla wschodniego skrzydła a także wieża zw. Jordanką, która wtapia się ukośnie we wschodnią część budynku. Do obiektu przylegają również Ogrody Królewskie od strony południowej (od której znajduje się główne wejście do nich), północnej i wschodniej. Dzieli się na ogród królowej i ogród króla. Obecnie odtwarzany, znajdowało się w nim wiele pawilonów oraz droga do łaźni króla, która wznosiła się poza murami wzgórza. Zamek łączy się z katedrą wawelską dziedzińcem zw. Batorego oraz przejściem, wybudowanym w obrębie dziedzińca. Dawniej znajdowała się tu także łaźnia królowej (po której pozostała wanna), kaplica św. Marii Egipcjanki. W podziemiu są relikty kościoła św. Gereona.

Wnętrza

W rezydencji znajduje się 71 sal wystawowych, zgrupowanych w pięciu ekspozycjach stałych oraz dwie reprezentacyjne klatki schodowe: Senatorska i Poselska. Większość sal urządzona jest w stylu renesansowym oraz barokowym, są jednak sale przebudowane w stylu klasycystycznym (np. Sala Kolumnowa) i z okresu dwudziestolecia międzywojennego (apartament Mościckiego). Prócz tego kilka gotyckich sal – przyziemie dawnej Wieży Łokietkowej, obecnie Skarbiec Koronny. Przy urządzaniu wnętrz nie opierano się na ich historycznym wyglądzie z powodu braku dostatecznych materiałów. Drzwi pochodzą z okresu międzywojennego, jak i większość posadzek oraz żyrandoli, a część portali, stropów oraz fryzów jest rekonstrukcją.

Dawniej

W końcu XIV wieku sypialnia królewska była zdobiona malowidłami ruskich malarzy z Przemyśla. Wisiały tam również haftowane makaty. Z gotyckiego wyposażenia nic do dzisiaj nie przetrwało, a o innych pomieszczeniach niewiele wiadomo. Z zachowanych gotyckich pomieszczeń są obecnie sale parteru w północno-wschodnim narożniku (obręb dawnej Wieży Łokietkowej i Duńskiej), czyli w Skarbcu Koronnym. W jednej z jego sal (Sala Kazimierza Wielkiego) zachował się mały fragment polichromii XIV-wiecznej. W okresie renesansu pomieszczenia parterowe użytkowane były na cele służebno-usługowe: kancelarie, izby sądowe, komnaty rycerskie, zbrojownie, skarbiec koronny, poczekalnie, składy itp. Na I piętrze mieściły się prywatne apartamenty królewskie oraz pokoje mieszkalne dworu i świty. Komnaty II piętra (tzw. piano nobile) pełniły funkcje reprezentacyjne. Tak więc wnętrza na parterze były urządzone skromniej, niż pomieszczenia I i II piętra, które nakryto modrzewiowymi stropami belkowymi oraz kasetonowymi ze złoconymi rozetami lub rzeźbionymi głowami. Odbywały się tam przyjęcia posłów, zabawy, narady, uczty itp. Pod stropami malowane były fryzy (zw. także krańcami), a niżej wieszano arrasy, makaty i obrazy. Drzwi ujęto w polichromowane portale, a kolejne pomieszczenia ogrzewały barwne piece kaflowe. Ponadto sale wyposażone były w meble i naczynia fajansowe. Komnaty oświetlały świeczniki, przymocowane do sufitu. Partenopeus Suavius (Carmignano) – włoski poeta, przybyły z królową Boną, tak opisuje wnętrza rezydencji:

W XVII wieku, po pożarze z 1595 r., sufity pokryły plafony z obrazami pędzla Tomasza Dolabelli, a ściany polichromie tegoż artysty oraz gobeliny i liońskie jedwabie, a także perskie tkaniny. Pomieszczenia ogrzewały kominki z marmuru. Z marmuru były także portale. Wszystko to o cechach wczesnego baroku rzymskiego. Z okresu klasycystycznego pochodzą trzy sale: Kolumnowa oraz komnaty przyległe do niej.

Obecnie

Po opuszczeniu zamku przez wojska austriackie w 1905 r. usunięto przeróbki budowli na koszary. Zniszczone fragmenty zastąpiono nowymi (np. kapitele kolumn na dziedzińcu wewnętrznym), a z odnalezionych elementów uzupełniono zniszczone obramienia okienne i drzwiowe. W skrzydle północnym ściany wyłożono kurdybanami z zamku w Moritzburgu, zakupionymi od wiedeńskiego antykwariusza Szymona Szwarca, zaś sufity pokryto nowymi plafonami, wzorując się na plafonach z zamku w Podhorcach oraz wstawiając obrazy współczesnych malarzy. W salach skrzydła wschodniego sufity ozdobiono nowymi stropami kasetonowymi (głównie II piętro), a fryzy uzupełniono lub namalowano nowe. W miejsca niezachowanych renesansowych pieców kaflowych wstawiono XVIII-wieczne piece z zamku w Wiśniowu na Wołyniu. Na dodatek jeszcze pod koniec XIX wieku, w związku z przekazaniem budynku cesarzowi Franciszkowi Józefowi I, Jan Matejko przekazał do rezydencji w 1882 r. obraz Hołd pruski. Gromadzenie eksponatów muzealnych odbywało się drogą darów, zakupów i depozytów, co trwa do dnia dzisiejszego. Zbiory uporządkowano według planów opracowanych przez dra Jerzego Szablowskiego, przy współpracy Adama Młodzianowskiego.

Ekspozycje

Spośród ośmiu stałych ekspozycji muzealnych pięć znajduje się w zamku, a szósta – ogrody królewskie, najmłodsza z wystaw (otwarta w 2005 roku), jest pewną częścią rezydencji. W samym zamku znajdują się Reprezentacyjne Komnaty Królewskie i Prywatne Apartamenty Królewskie (tworzące dawniej jedną wystawę – Wyposażenie sal i komnat), Skarbiec Koronny i Zbrojownia (dawniej osobno) oraz Sztuka Wschodu (dawniej również Wschód w zbiorach wawelskich).

Reprezentacyjne Komnaty Królewskie

Wystawa obejmuje apartament wielkorządcy krakowskiego na parterze z dobrze zachowanymi portalami i belkowymi stropami modrzewiowymi oraz komnaty II piętra (tzw. piano nobile), pełniącymi funkcje reprezentacyjne, znajdującymi się w skrzydle północnym oraz wschodnim. Na wyposażeniu sal ekspozycji są zabytkowe meble, obrazy, ceramika, rzeźby oraz arrasy Zygmunta Augusta. Ściany niektórych pomieszczeń wysłane są kurdybanami z XVIII wieku, a sufity plafonami, stiukami i stropami kasetonowymi. Pod owymi stropami fryzy, zwane również krańcami. Komnaty te służyły za miejsca do przyjmowania posłów, posiedzeń senatu, uroczystości dworskich, a także bali. Wśród wielu sal znajdują się tam m.in. Sala Poselska, Turniejowa, Pod Przeglądem Wojsk, Pod Zodiakiem, Pod Planetami, Bitwy pod Orszą, Jadalnia Zygmunta III, Łożnica Królewska, Gabinet, Kaplica Królewska, Sala Pod Ptakami, Sala Pod Orłem czy Sala Senatorska.

Prywatne Apartamenty Królewskie

Prywatne apartamenty królewskie stanowią pomieszczenia I piętra, użytkowane przez rodzinę królewską i świtę dworską jako miejsca prywatne, w których poszczególni członkowie dworu spali i spędzali pewną część dnia. Znajduje się tam m.in. apartament dla gości, apartament królewski, apartament prezydenta Mościckiego oraz salę do przetrzymywania sreber stołowych, przebudowaną w XVIII w. przez Dominika Merliniego na przyjazd króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Skarbiec Koronny

Ekspozycja usytuowana jest w pomieszczeniach parteru zamku, w północno-wschodnim narożniku, będącym pozostałością po dawnej Wieży Łokietkowej. Zgromadzone tu przedmioty pochodzą m.in. z dawnych skarbców magnackich lub też są pozostałością po dawnym skarbcu. Spośród pięciu sal wystawowych, trzy są gotyckie (sień, Sala Jadwigi i Jagiełły oraz Sala Kazimierza Wielkiego). W skarbcu znajdują się np. pantofelki koronacyjne Zygmunta Augusta, Szczerbiec (miecz koronacyjny królów Polski), miecz Zygmunta Starego oraz jego korona grobowa, szachy i miniaturowy portrecik Zygmunta III czy orzeł z zastawy króla Jana Kazimierza.

Zbrojownia

Wystawa, znajdująca się we wschodnim skrzydle obiektu, mieści przykłady broni palnej, białej, sprzętu ochronnego itp. Na ekspozycje przeznaczono pięć sal parteru i piwnice. Choć zbrojownia na Wawelu nigdy nie istniała (prócz kilku sal w skrzydle zachodnim, w których król trzymał prywatne uzbrojenie), postanowiono wyeksponować zbiory muzeum właśnie na takiej wystawie. Eksponaty pochodzą przeważnie z wykopalisk archeologicznych, arsenałów magnackich czy szlacheckich oraz od prywatnych kolekcjonerów. Wystawę otwarto w 1963 r.

Sztuka Wschodu

Wielu królów polskich było miłośnikami orientaliów, które gromadzili w swoich prywatnych kolekcjach. Napływ ów dzieł zwiększył się po zwycięstwie pod Wiedniem Jana III Sobieskiego nad Turkami. Ekspozycja ta przybliża nam owe zamiłowania monarchów, ukazując zbiory egzotycznego tkactwa, ceramiki oraz uzbrojenia wschodniego.

Wieża Jana III Sobieskiego

Wieża Zygmunta III Wazy

Wieża Jordanka

Wieża Duńska

Kurza Stopka

Ogrody Królewskie

Najmłodsza wystawa najstarszych ogrodów odkrytych w Polsce pokazuje ogrodnictwo okresu renesansu. Znalezione ścieżki ceglane pozwoliły na odtworzenie tarasu górnego, zw. ogrodem królowej, w którym hodowano zioła oraz róże. Kolejne prace archeologiczne ukażą nam niebawem kolejne partie tegoż ogrodu, w którym, według ówczesnych świadków, znajdowało się tam kilka pawilonów: altana, zwana Rajem, ptaszarnia oraz winnica. Przebiegała tamtędy również droga do łaźni króla, znajdujących się poza murami wzgórza.