Twierdza Kraków
Czytaj dalej
Twierdza Kraków (niem. Festung Krakau) – pierwotnie austriackie dzieła obronne wokoło Krakowa, a obecnie bogate lapidarium historii architektury obronnej, gdzie obok prawie kompletnej twierdzy austriackiej istnieją dzieła starsze – kościuszkowskie fortyfikacje z XVIII w., Wawel oraz średniowieczne baszty cechowe. HistoriaHistoria fortyfikacji krakowskich sięga prehistorii. Badania przedstawiają fragmenty drewniano-ziemnych umocnień Wawelu i przyzamkowych osad, od chwili lokacji miasta w 1257 roku połączonych w całość. Obecnie zachowały się jedynie fragmenty murów miejskich i zamkowych, powstałe w średniowieczu. Ostatni akt dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów pozostawił front murów na Wawelu. Następnie nadeszła noc zaborów. Po epoce napoleońskiej układ granic ustalił kongres wiedeński, przyjmując dla Krakowa i okolic status Wolnego Miasta pod kontrolą Prus, Austrii i Rosji. Kres istnienia Wolnego Miasta spowodowała interwencja zbrojna wymienionych mocarstw w 1846, która nastąpiła w związku z powstaniem krakowskim, wyprzedzającym Wiosnę Ludów. Ostatecznie terytorium Krakowa – po zamieszkach roku 1848 i zabiegach dyplomatycznych – przypadło Austrii, niepodzielnie władającej od chwili opuszczenia miasta przez ostatnie formacje obcych państw w roku 1849. Historia Twierdzy Kraków rozpoczyna się, gdy wojska austriackie zajęły Wawel w 1846 roku. Usypują ziemne elementy. W czasie zamieszek w 1848 roku Kraków jest stąd atakowany. Pełną swobodę Austriacy otrzymali jednak dopiero po wyprowadzeniu z miasta wojsk Prus i Rosji. Już w 1849 roku rozpoczynają się pierwsze prace przy kopcu Krakusa i na Wawelu. 12 kwietnia 1850 ogłoszono decyzję Franciszka Józefa I o budowie twierdzy. Jednocześnie ruszyły prace na kopcu Kościuszki i przy rogatce warszawskiej. 1850–1878Początkowo realizowany projekt w latach 1850–1860 opierany był na odziedziczonym po Wolnym Mieście oraz fortyfikacjach Podgórza. Na przedpole wysunięte były cztery forty. Dwa z nich, 12 i 17 znajdowały się na wschód od twierdzy. Na zachodzie znajdował się fort 2 (3) "Kościuszko" okalający kopiec. Na południu znajdował się fort 33 "Krakus". Na jego zapolu umieszczono dwie wieże artyleryjskie 31 i 32. Wawel spełniał rolę cytadeli. Budowę wymienionych dzieł rozpoczęto głównie w latach 1850-1854, zakończono na ogół w 1856–1858. Wyjątkiem jest fort 17 "Luneta Grzegórzecka", gdzie w 1856 doszło do katastrofy budowlanej. Zawaleniu uległa redita. Przedłużyło to prace aż do 1862. Od 1850 r. zaczął również działać pierwszy komendant Twierdzy Kraków. W 1854 roku przystąpiono do sypania szańców typu FS (Feld Schanze – szaniec polowy) na przedpolach rdzenia. Zaczęto numerować nowo powstałe obiekty. W latach 1850–1855 wiele budynków adaptowano do funkcji koszarowych (np. koszary ul. Grodzka, Zwierzyniecka). Nowo wybudowanymi były m.in. koszary Franciszka Józefa, piechoty na Wawelu, Obrony Krajowej przy ul. Siemiradzkiego. W latach 1854-1856 zrealizowano projekt rozbudowy rdzenia. Autorem tego projektu był hrabia von Caboga. Otrzymano obwód wału, w którego załamaniach znajdowały się bastiony lub półbastiony. Całość planowanych prac wykonano na północ od twierdzy. Numerację przyjęto zgodnie z ruchem wskazówek zaczynając od Wisły, oznaczając bastiony cyframi rzymskimi. Na północ i północny wschód otrzymano postać fortów reditowych z silnie rozbudowanymi kaponierami zapola. Z kolei bastiony I, I ½, II, IV były półstałymi drewniano-ziemnymi fortami reditowymi. W 1857 rozpoczęto budowę fortu reditowego 7 "Bronowice". Następnie powstawały 9 "Krowodrza" (1860-1864) i 15 "Pszorna" (1865–1869). W obliczu wojny habsbursko-rosyjskiej usypano szańce FS-2 1/2 na przedpolu fortu 2. Lata 60. to także okres rozbudowy infrastruktury twierdzy. Powstają koszary kawalerii przy ul. Lubicz, a w 1873 roku rusza budowa koszar arcyksięcia Rudolfa oraz składów kolejowych przy ul. Ogrodowej W latach 1872–1878 dokończono budowę wysuniętego na 7 km półstałego dzieła na Łysej Górze przy trakcie warszawskim, później także na Pasterniku przy trakcie śląskim. W 1878–1879 Austro-Węgry stanęły w obliczu wojny z Rosją. Ufortyfikowano wówczas Kraków szańcami artyleryjskimi o formie zbliżonej do pięciokąta z fosą bronioną na odcinku czołowym dwoma drewnianymi kaponierami (w takiej formie zachował się jedynie szaniec 41). Ogółem powstało ich 13, w promieniu 7–12 km od centrum miasta. Gdy zagrożenie ustąpiło, rozbudowa trwała dalej. W 1879 ruszyły prace na Łysej Górze. Przebudowano go na fort artyleryjski jednowałowy. W kolejnych latach także pozostałe szańce przechodziły modernizacje. Wyjątkiem są forty 38 i 52. Fort 38 był pierwszym fortem pancernym w Europie Środkowej. Jedynym szańcem nieprzebudowanym na fort był szaniec 41 "Bronowice". Usypano także szereg szańców piechoty typu IS (Infanterie Schanze) oraz baterie artylerii dalekiej. Odcinek pomiędzy bastionem III i V został przesunięty naprzód. Fort 12 przemianowany został na bastion IVa oraz FS-13 po małej przebudowie na bastion IVb. Pozostałe forty rdzenia przechodziły również małe modernizacje w postaci poprzecznic z blachy falistej. Dokonano podziału twierdzy na grupy obrony, autonomiczne, o których podziale decydowały przede wszystkim uwarunkowania terenowe. 1878–1914W latach 1878–1879 postanowiono po raz kolejny szybko ufortyfikować Kraków pierścieniem dzieł obronnych. Były to samodzielne baterie artylerii i półstałe szańce o charakterze fortów artyleryjskich. Na nowym, długim obwodzie twierdzy zrealizowano kilkanaście dzieł, który był zaczątkiem zewnętrznego III pierścienia Twierdzy Kraków. W latach 1881–1888 Kraków stał się twierdzą fortów artyleryjskich, zbudowanych w III pierścieniu. W tym samym czasie zbudowano fort 38 "Skała" na skraju Lasu Wolskiego. Trzon siły bojowej tego fortu stanowiła niemiecka wieża pancerna Grusona z dwoma działami 12 cm, otoczona wałem dla piechoty. Był to pierwszy fort pancerny twierdzy. Jednocześnie zespół umocnień w Lasku Wolskim utworzył pierwowzór grupy fortowej. Tworzył tę grupę: fort 38 z fortem 39, baterie nr 35, 36, 37, małe szańce piechoty IS-III-1, 2, 3 oraz położony przy ostatnim zespół baterii nr40a i 40b. Pierścień dopełniały inne forty półstałe. W tym czasie wykonano na zapleczu frontu północnego linię standaryzowanych szańców piechoty, lokalizowanych również w innych pozycjach na obwodzie fortów. W latach 1887–1888 przeprowadzono poważne zmiany w obrębie rdzenia. Odcinek między bastionami III i V został wysunięty naprzód, na linię drugiego pierścienia. W związku z tym bastion IV został skasowany, a fort 12 został oznaczony jako bastion IVa, FS 13 po nieznacznej przebudowie jako bastion IVb. Inne dzieła przeszły modernizację polegającą na wybudowaniu poprzecznic ze schronami. Rok 1888 zamknął te prace i ostatecznie tę fazę rozwoju fortyfikacji Twierdzy Kraków. W roku 1888 wprowadzono nową organizację obronny, nałożoną na dotychczasową strukturę twierdzy. Całe założenie podzielono na osiem sektorów obronnych. W ten sposób sektory I i II to północna i południowa część rdzenia wraz z odpowiednimi partiami drugiego pierścienia. Trzeci pierścień tworzyły po północnej stronie Wisły sektory III–VI, po południowej VII–VIII. W latach 1892–1895 w północnej Twierdzy powstały dwa forty klasy Enheitsfort, duży fort pancerny. Autorstwo przypisuje się Ernestowi von Leithnerowi. Wówczas powstają pierwsze międzypolowe forty pancerne. 43a i 47 ½ to uproszczone duże forty pancerne bez wież haubic i moździerzy. Posiadają one również szereg prymitywnych cech w porównaniu do modelu fortu pancernego Emila Gołogórskiego z 1895 roku. Był to fort z fosą o spłaszczonym stoku, z uproszczonym dwu kondygnacyjnym blokiem koszarowo-bojowym. W twierdzy powstają forty 44a, 45a, 48a, 50 ½ W, 52a, 52 ½ oparte na powyższym modelu. W 1896 rusza budowa dzieła 51 ½, wyposażonego w armaty M.94 oraz wieże obserwacyjna. W 1895–1897 wybudowano dzieła piechoty 41a i 49 ½, a zaopatrzone w hangary dla armat polowych. W 1898 roku rozpoczyna się budowa obiektów 49 ¼, 50 ½ O, 53a. Posiadają one rozbudowane tradytory oraz głębokie fosy bronione z kaponier przeciwstoku lub grodziowych, a 50 ½ opatrzonych tarczami pancernymi dla dwóch armat M.99. Wówczas powstaje także fort piechoty 50a. Posiada on blok koszarowy i hangary dla armat polowych. W latach 1892-1893 wzmocniono wał rdzenia na odcinku podgórskim. Mianowicie wybudowano czterech fortów obrony bliskiej St. I-IV. Zmodernizowano stare forty artyleryjskie. Dzieło 44 doprowadzono do standardu fortu opancerzonego, na pozostałych obiektach zmodernizowano kaponiery poprzez przebudowę profilu strzelnic, obiekty 45, 48 i 49 otrzymują wzmocnienia strukturalne schronów głównych. Obiekty z prostą szyją otrzymują sponsony dla broni maszynowej. Na forcie 38 wylano dodatkowe płyty żelbetowe, na 49 i 52 ściągnięto nasypy ziemne pod wspomniane płyty. Zlikwidowano pierwszy pierścień. Jego funkcje przejął drugi pierścień. W latach 1907–1909 szańce FS (4, 5, 8, 10, 14) przebudowywano na międzypolowe forty piechoty rdzenia. W roku 1903 zostaje wybudowano szereg baterii stałych opatrzonych schronami w poprzecznicach na północno-zachodnim froncie twierdzy. Po kasacji FS-1 i FS-30 na południowym zboczu wzgórza św. Bronisławy poniżej dzieła 2 "Kościuszko" wystawiono fort piechoty – N-1 "Zwierzyniec". W 1910 roku wybudowano szereg ostrogów bramnych przy forcie 2 "Kościuszko" oraz przy forcie 7 i 47a. W latach 1912-1914 charakter obiektów stałych o niezbyt dużej odporności uzyskały 39 "Olszanica" i 53 "Bodzów". Ostatnim fortem powstałym w twierdzy był fort "Bielany". Podjęto budowę niezbyt licznych schronów amunicyjnych na tyłach III pierścienia. W 1913 infrastrukturę twierdzy powiększono o szereg barakowych koszar dla piechoty i artylerii powstających w bliskości zewnętrznego pierścienia. Powstały także: lotnisko z zapleczem w Rakowicach, garaże samochodowe przy ul. Zwierzynieckiej, składy benzyny w Grzegórzkach. Realizowano również strzelnice ogólnowojskowe. I wojna światowaRealnej siły bojowej Twierdza Kraków nabrała latem 1914 roku. Międzypola wypełnione zostały ciągłą linią okopów. Jako dzieła polowe powstały tzw. punkty oporu dla piechoty i baterie dla artylerii. Pozycje te posiadały drewniano-ziemne schrony, stanowiska ogniowe dla ckm, strzelców i reflektorów. W drugiej połowie 1914 roku wykonano umocnienia polowe pogłębiając obronę także od zewnątrz. Przykładem takiego zespołu umocnień może być grupa "Dziekanowice-Bosutów", która ubezpieczała wzgórza blisko fortów "Sudół" i "Batowice". Tam, gdzie podłoże było skaliste wykonano zespoły podziemi schronowych (kawern). Jedne z nich tworzyły bierne zaplecze schronowe, niektóre natomiast stanowiły zaplecze schronowe polowych pozycji obronnych w linii fortów lub przed nimi, bezpośrednio połączone z okopami. Zespoły te realizowano od chwili mobilizacji do roku 1916. Atak armii rosyjskiej w 1914 roku zmierzający do rozbicia armii austro-węgierskiej doprowadził front na osiach Kraków – Wrocław i Kraków – Wiedeń dając podstawę do kolejnego ataku na wycofujące się wojska monarchii. Sytuacja stała się krytyczna. Siłą sześciu armii rosyjskich wielki książę Mikołaj Mikołajewicz parł na zachód od 4 września i 14 września osiągnął na lewym brzegu Wisły linię Pilica – Wolbrom – Skała – Słomniki – Proszowice – Nowe Brzesko, a więc niemal dotarł do Twierdzy Kraków. Podobnie przedstawiało się natarcie na prawym brzegu Wisły, zmierzające do koncentrycznego uderzenia i przełamania frontu pod Krakowem. Liczono, że przeciwnik schowa się pod osłonę twierdzy. Obecność twierdzy paraliżowała ruchy wojsk rosyjskich. Ten moment wahania i obawy przed fortyfikacjami wykorzystał Conrad von Hötzendorf staczając pierwszą bitwę o Kraków 16–22 listopada 1914 roku. Ruch Rosjan wobec obawy przed twierdzą nie doprowadził do jej okrążenia. Generał Victor Dankl ściągnął część artylerii z twierdzy w pole. Gdy Rosjanie podeszli wolno pod pierścień fortów, gdzie działa twierdzy strzelały już na przedpole ku zajętym Smardzowicom, Wierzbnu, Wawrzeńczycom, 4. Armia wyszła z Krakowa gościńcami warszawskim i proszowickim wprost w pole. Ściągnięte z twierdzy 18 batalionów i 114 dział dały wsparcie uderzeniu i 20–22 listopada atakujący zostali odrzuceni za Śreniawę. 4. Armia odzyskawszy przestrzeń manewrową mogła swobodnie rzucić dwa korpusy na prawe skrzydło w rejon Wieliczka – Mszana, gdzie szykowało się nowe natarcie na Kraków. Front na odcinku Żarki – Kraków stabilizował się. Twierdza miała czyste przedpole, utrzymywane i poszerzane przez liczne wycieczki, w tym 2, 9, 10 grudnia na Kocmyrzów. Startujące z Rakowic samoloty twierdzy ustaliły, że XXI korpus Radko Dymitriewa wyszedł z Tarnowa i skierował się ku Wieliczce. Powstała nowa, lecz podobna do poprzedniej sytuacja. Kraków stał się zawiasem dwóch skrzydeł frontu: północnego i południowego. Rosjanie chcieli ten zawias za wszelką cenę wyważyć, obrona zaś utrzymać. Gdy Dymitriew parł na Wieliczkę, Hotzendorf gotował uderzenie na lewe skrzydło przeciwnika. Kolejką zakopiańską trwał gorączkowy przerzut na Jordanów XIV korpusu, potem również 45 dywizji obrony krajowej, stanowiącej część obsady twierdzy. Cała 4. Armia znalazła się na południu. Grupa uderzeniowa gen. Rotha gotowa była do przeciwnatarcia na kierunku Limanowej. Lewe skrzydło tkwiło w pewnym zawiasie Twierdzy Kraków. W Krakowie prócz stałej obsady fortów pozostały jedna dywizja i dwie brygady pospolitego ruszenia z pięcioma bateriami ruchomych dział. Zaczęła się druga bitwa o Kraków. Natarcia ruszyły z obu stron jednocześnie, na południowym odcinku frontu padły pierwsze strzały bitwy pod Limanową. Na północy XXI korpus 3 Armii podszedł pod Bieżanów i Bogucice, ostrzeliwując fort 51 Rajsko. Na skraju obrony znalazł się cały południowo-wschodni VII obszar warowny. Walka toczyła się 10 km od Rynku Krakowa. Rosjanie postanowili zdobyć twierdzę posuwając się skrajem garbu Pogórza Karpackiego, zatem gościńcem lwowskim, mając prawe skrzydło osłonięte rozlewiskami doliny Wisły. Należało przełamać narożnik obrony na lewym skrzydle, jaki stanowiły grupy warowne Kosocice i Rajsko panujące zarówno nad gościńcem, jak i doliną Wisły. Dlatego uderzenie skierowano na Rajsko, a nie na Prokocim. Chodziło o obezwładnienie sąsiedniej grupy warownej, by łatwiej uderzyć po osi gościńca lwowskiego. Nastąpiła sytuacja krytyczna, tym razem decydująca o losie nie tylko Krakowa, ale jednocześnie o tej części teatru wojny. Przeciwdziałanie obrońców nastąpiło natychmiast. Na krótkim odcinku pierścienia twierdzy Prokocim – Piaski – Kosocice – Rajsko skoncentrowała się niemal cała załoga twierdzy, by o świcie 6 grudnia uderzyć koncentrycznie pod osłoną artylerii fortecznej, której moździerze biły nawet z fortu 2 Kościuszko na przygotowane do szturmu oddziały rosyjskie w rejonie Bieżanowa. Po zaciętej walce, po kilku godzinach oddano obrońcom przeciwległe pasmo wzgórz. Rosjanie wycofali się pod Wieliczkę. Sytuacja została opanowana, ale blokada trwała nadal. Tymczasem przeciwnatarcie na południu mogło obrócić wokół "krakowskiego zawiasu" całe skrzydło frontu na linię Tarnów – Jasło – Krosno. 13 grudnia nowoczesne działa twierdzy miały zapas amunicji na dwa dni. Nie miało to jednak znaczenia, gdyż blokada została przełamana. Front przetoczył się ku wschodowi, by już więcej nie podejść w tej wojnie pod Kraków. W ciężkich walkach na północ od Krakowa po obu stronach wzięły udział znaczne siły. W sumie ponad 40 dywizji i blisko 400 tys. ludzi. Walki pod Krakowem były uporczywe i krwawe. Austriacy wzięli do niewoli 17 000 jeńców, sami stracili około 30 000 żołnierzy zabitych i rannych. Ofensywa rosyjska na Śląsk została jednak zatrzymana, a Twierdza Kraków, której komendantem był wówczas gen. Karl Kuk, odegrała w tych operacjach istotną role, ułatwiając Austriakom przerzucenie wojsk z południowego na północny brzeg Wisły i odwrotnie. Gdy nastąpiła ofensywa Gorlicko-Łapanowska twierdza nie odegrała już żadnej roli w walkach. Większość formacji przydzielonych do jej obrony wysłano na front, a w ślad za nimi wymontowywano sukcesywnie uzbrojenie fortów. W 1917 roku Twierdza Kraków została zdegradowana do roli umocnionego przyczółka mostowego. Od 1918W październiku 1918 roku w okresie załamywania się monarchii austro-węgierskiej cały garnizon Krakowa liczył około 12 000 ludzi. W Twierdzy Kraków znajdowały się duże magazyny, które Austriacy zamierzali wywieźć, aby poprawić krytyczną sytuację zaopatrzeniową Wiednia. W końcu października działała już w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna oraz tajna organizacja posiadająca swych członków wśród korpusu oficerskiego wojsk austro-węgierskich. W dniu 31 października 1918 roku spiskowcy pod dowództwem porucznika Antoniego Stawarza zajęli koszary austriackie na Podgórzu, rozbrajając załogę, co dało początek opanowaniu całego Krakowa. W ostatnich tygodniach I wojny światowej potężne umocnienia twierdzy nie zdołały jednak uchronić załogi austro-węgierskiej przed rozkładem i bez rozlewu krwi przeszły w ręce organizującego się Wojska Polskiego. Twierdza Kraków miała stać się bazą jego szybkiego rozwoju. Po 1918 roku fortyfikacje przejęło Wojsko Polskie. W sztabie Krakowskiego Okręgu Wojskowego utworzono Zarząd Forteczny, który zajmował się ochroną i konserwacją a także zagospodarowaniem pozostawionych fortyfikacji. Skupiano się głównie na modernizacji koszar i wartowni przyfortecznych. Sprzedano prawie całkowicie grunty kurtyn rdzenia, z szańcami i fortami (N-6) włącznie, niektóre forty zniwelowano. W 1939 roku front zachodni twierdzy, obsadzony pododdziałami Grupy Fortecznej płk. Klaczyńskiego z 23 DP, osłonił odwrót Armii "Kraków" – grupa fortu 44 "Tonie" starła się z czołówkami niemieckiego VII korpusu i 5DPanc. W grudniu 1944 wojska niemieckie wykorzystały forty północnego i wschodniego frontu III pierścienia dla organizacji pozycji obronnej, stawiając krótkotrwały opór wojskom radzieckim. Fort 2 (3) "Kościuszko" przemianowany przez Niemców na "Fort Liszt" pełnił rolę centrum łączności oraz centrali telefonicznej. Osobną rolę spełnił fort 43 "Pasternik" jako centrala minerska do odpalenia ładunków wybuchowych w zaminowanym mieście. Dramatu tego oszczędziły Krakowowi jednostki armii podziemnej, niszcząc połączenia kablowe i rozbrajając część ładunków. Wycofując się Niemcy wysadzili i zniszczyli kilka obiektów. Po wojnie zniszczono kilkanaście fortów (IVb, V, 5, 9, 14, 14 ½, 15, 32, 33, 43a, 47 ½, 53). W latach 60-tych zaadaptowano na obserwatorium fort 38. Gdy w latach 70. budowano pomniki Lenina i innych komunistów, złomowano większość wież i tarcz pancernych na potrzeby ich odlewania. Od tego czasu większość fortów jest opuszczona i niewykorzystywana. Ciekawostki o Twierdzy Kraków
Fortyfikacje wchodzące w skład Twierdzy KrakówCytadela
Pierścień wewnętrznyBastiony
Forty cytadelowe
Forty wieżowe
Forty reditowe
Forty piechoty
Szańce polowe – Feld Schanze
Punkty oporu rdzenia / Szańce rdzenia
Ostrogi bramne
Rogatki w Twierdzy Kraków
Pierścień zewnętrznyForty artyleryjskie
Forty pancerne
Forty piechoty
Baterie stałe
Baterie polowe
Szańce piechoty – Infanterie Schanz
Punkty oporu i pozycje wysunięte
Schrony bojowe
Schrony amunicyjne w Twierdzy Kraków
Kawerny
Obiekty zapleczaDowództwa
KoszaryKoszary artylerii
Koszary kawalerii
Koszary piechoty
Koszary obrony krajowej
Pozostałe koszary
Inne obiekty militarneLotniska
Magazyny
Prochownie
Strzelnice
Szpitale
Szkoły
PancerzeWieże pancerne
Kopuły pancerne
Sponsony pancerne
|
- Zaloguj się albo zarejestruj aby dodać komentarz
- 783 odsłony