Klasztor kanoników regularnych

Klasztor w Mstowie – zabytkowy, średniowieczny klasztor w Wancerzowie, diecezjalne sanktuarium Matki Boskiej Mstowskiej Miłosierdzia.

Klasztor w Mstowie – zabytkowy, średniowieczny klasztor w Wancerzowie, diecezjalne sanktuarium Matki Boskiej Mstowskiej Miłosierdzia.

Historia

Klasztor zakonu kanoników laterańskich został prawdopodobnie utworzony przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża w 1218 roku, gdy sprowadził on do Mstowa dwunastu zakonników. Według innej wersji w Mstowie klasztor powstał przed rokiem 1145 z inicjatywy Piotra Włostowica, a biskup Odrowąż jedynie potwierdził wcześniejsze nadania i oddał pod zarząd klasztoru parafię (1220).

Klasztor wzniesiono na lewym brzegu Warty, już na terenie ziemi sieradzkiej, a więc na ziemiach należących administracyjnie do diecezji gnieźnieńskiej, co stało się przyczyną konfliktu kompetencyjnego rozstrzygniętego dopiero w drugiej połowie XV wieku. Ostatecznie klasztor podlegał biskupom gnieźnieńskim, a położona w centrum miasteczka Mstów parafia biskupom krakowskim.

Początkowo klasztor stanowił filię wrocławskiego opactwa na Piasku i uniezależnił się dopiero w na początku XV wieku. Istnienie klasztoru przyczyniło się do dynamicznego rozwoju przyklasztornej osady, która w 1279 roku uzyskała od księcia krakowskiego Bolesława V Wstydliwego prawa miejskie jako pierwsza w regionie. Jako ośrodek nadgraniczny i komora celna Mstów był ważnym ośrodkiem na północy ziemi krakowskiej i w XIII i XIV wieku wielokrotnie stawał się celem wypraw grabieżczych. W związku z tym klasztor obwarowano za pomocą drewnianych umocnień.

W pierwszej połowie XV wieku w miejscu starego kościoła wzniesiono nowy, który w 1441 roku na synodzie w Łęczycy otrzymał rangę kolegiaty, a kilkadziesiąt lat później dostawiono nowe zabudowania klasztorne. Budynek klasztorny pełnił funkcję mieszkalno-sakralne, szkoły parafialnej, szpitala, studium dla kandydatów na księży oraz skryptorium. Biblioteka klasztorna liczyła 3000 ksiąg. Budynki klasztorne wielokrotnie przebudowywano, m.in. na początku XVII wieku fortyfikacje zastąpiono nowymi, kamienno-ceglanymi, które jednak nie obroniły klasztoru w 1655 roku przed Szwedami, którzy po kilkudniowym oblężeniu spalili miasto i klasztor, mordując połowę ludności.

Klasztor gościł królów Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełłę (1391), Kazimierza Jagiellończyka (1474), Jana Kazimierza (1665) .

Po pożarze kościoła w 1702 roku kapituła klasztorna podjęła decyzję o budowie nowego, który ukończono w 1742 roku. Jeszcze kilka lat przed zakończeniem tej budowy, w trakcie uroczystości religijnych, pękły filary nawy południowej, w efekcie czego zawaliły się stropy i część murów. Zginęły przynajmniej trzy osoby. Kolejne pożary w obrębie kompleksu klasztornego miały miejsce w latach 1776, 1800 i 1879, ponadto zniszczeń dokonały wojska rosyjskie w 1709 i 1768 roku oraz pruskie w 1789 i 1793 roku. Za każdym razem kościół odbudowywano.

W 1798 lub 1819 roku dobra klasztorne zostały skasowane i przeszły na własność państwa, a w 1823 roku skasowano klasztor, przekazując go księżom parafialnym. W 1914 roku w pomieszczeniach dawnego klasztoru wojska niemieckie broniły się przed Rosjanami, którzy zbombardowali niemieckie pozycje, częściowo burząc zabudowania.

W latach 1925–1936 mstowski proboszcz odrestaurował obiekty klasztorne i zrekonstruował mury obronne, przywracając im XVII-wieczną formę. Po II wojnie światowej prowadzono wokół zabudowań klasztornych drobne prace i trzykrotnie odnajdywano w jego pobliżu monety z XIV-XVI wieku, łącznie blisko tysiąc sztuk.

W 1990 roku klasztor w Mstowie został ponownie został przekazany kanonikom laterańskim.

Architektura

Kościół

Pierwszy kościół został zbudowany w stylu romańskim, przypuszczalnie w XII wieku. W XV wieku kościół został przebudowany w lub zbudowany od podstaw stylu gotyckim, a w pierwszej połowie XVIII stulecia na jego fundamentach zbudowano nowy, trójnawowy kościół w stylu barokowym z dwiema wieżami, podwyższonymi na przełomie XIX i XX wieku.

Wyposażenie wnętrza kościoła pochodzi głównie z XVIII wieku i jest późnobarokowe. Znajduje się w nim łącznie jedenaście ołtarzy. Szczególnie wyróżniają się spośród nich późnobarokowy ołtarz główny, wzorowany na jasnogórskim, i dwa boczne, rokokowe. W stylu rokokowym wykonany jest także chór muzyczny. Szczególnym kultem otaczany jest słynący łaskami obraz Matki Boskiej Miłosierdzia, będący siedemnastowieczną kopią obrazu Matki Boskiej Jasnogórskiej, zwany Matką Boską Mstowską. W prawej poprzecznej nawie wisi obraz przedstawiający wręczenie przez biskupa Iwo Odrowąża aktu fundacyjnego klasztoru na tle jego XVII-wiecznej panoramy.

Na placu przykościelnym mieścił się w przeszłości cmentarz, o czym świadczy zachowany pomnik nagrobny z figurą Chrystusa Dobrego Pasterza.

Klasztor

Od północy do kościoła przylegał trójskrzydłowy klasztor. Powstał on w okresie lokacji kościoła w XIII wieku, ale w XV i XVII wieku oraz w latach 1763–1791 był znacznie przebudowany. Jednopiętrowe południowo-wschodnie skrzydło jest późnogotyckie z nielicznymi fragmentami romańskimi, z drugiej połowy XV wieku. W skrzydle znajduje się dawny kapitularz ze zrekonstruowanym sklepieniem krzyżowym wspartym na grubym, czworobocznym filarze.

Skrzydło środkowe jest nowsze, zbudowane jednak także w stylu gotyckim. W środkowym skrzydle znajduje się późnogotycki portal z początków XVI wieku, o nadprożu zdobionym laskowaniem i motywem liści. Oryginalnie portal ten prowadził do kapitularza, ale został przeniesiony.

Skrzydło północne pochodzi z XVIII wieku.

Mury obronne

Zespół klasztorny otoczono w XVII wieku kamiennymi murami z dziesięcioma basztami, kordegardą oraz dwiema bramami. Przed murami utworzono wały ziemne z fosą, które zostały zniwelowane pod koniec XVII wieku.

Obecnie z obwarowań zachował się zrekonstruowany w okresie międzywojennym mur z dziewięcioma basztami. Również częścią umocnień jest południowa brama główna, która obecnie, po zamurowaniu przepustu bramnego, stanowi dzwonnicę. Po obu stronach dzwonnicy znajdują się dwie baszty, które są okrągłe u podstawy i ośmioboczne w wyższych partiach. W narożnikach murów zlokalizowane są kolejne cztery baszty, następne dwie we wschodnim odcinku murów. Dziesiąta, nie odbudowana, baszta położona była w północnej części murów. We wschodniej części murów znajdowała się dodatkowo brama gospodarcza, obecnie zamurowana. Obecnie na teren kompleksu można dostać się nową, zachodnią bramą, którą wzniesiono w XVIII wieku w stylu późnobarokowym.

W południowo-wschodnim narożu znajduje się ceglany budynek dawnej wartowni (kordegardy) w stylu barokowym z zamurowaną bramą gospodarczą.