Sanktuarium Matki Bożej Rudzkiej

Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach – zabytkowy kościół przyklasztorny z XIV wieku dawnego opactwa cystersów w Rudach, obecnie wchodzi w skład Pocysterskiego Zespołu Klasztorno-Pałacowego i Ośrodka Edukacyjno-Formacyjnego diecezji gliwickiej w Rudach oraz pełni funkcję kościoła parafialnego parafii pod tym samym wezwaniem, od 1995 diecezjalne sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej zwanej Pokorną, w 2009 podniesiony do godności bazyliki mniejszej.

Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach – zabytkowy kościół przyklasztorny z XIV wieku dawnego opactwa cystersów w Rudach, obecnie wchodzi w skład Pocysterskiego Zespołu Klasztorno-Pałacowego i Ośrodka Edukacyjno-Formacyjnego diecezji gliwickiej w Rudach oraz pełni funkcję kościoła parafialnego parafii pod tym samym wezwaniem, od 1995 diecezjalne sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej zwanej Pokorną, w 2009 podniesiony do godności bazyliki mniejszej.

Historia

Historia bazyliki Wniebowzięcia NMP w Rudach nierozerwalnie wiąże się z historią opactwa cysterskiego, które zostało ulokowane na tych terenach w połowie XIII wieku. Pierwszy tymczasowy kościół, prawdopodobnie drewniany, cystersi wybudowali zaraz po przybyciu do Rud pierwszych zakonników z Jędrzejowa. Budowę następnego, istniejącego do czasów współczesnych, rozpoczęto po sprowadzeniu do Rud całego konwentu około roku 1300. Kościół wybudowany w stylu gotyckim z elementami romańskimi był konsekrowany około roku 1303.

Kościół o średniowiecznej architekturze poddawano przebudowie w XVII i XVIII w. W 1685 do pierwotnej fasady dobudowano kruchtę z portalem, a w jego zwieńczeniu umieszczono figurę Marii z Dzieciątkiem. W latach 1723–1726 wybudowano też kaplicę Najświętszej Marii Panny z kryptą grzebalną cystersów. Pod koniec tej rozbudowy doszło do groźnego pożaru. Podczas odbudowy zniszczeń, które w jego wyniku powstały, w 1725 nad kruchtą wzniesiono nową fasadę, całkowicie przesłaniającą elewację zbudowaną cztery wieki wcześniej. W tym czasie dobudowano też nową zakrystię oraz podwyższono o około 1 metr mury kościoła, a całość nakryto nowym dachem.

Do kolejnego zniszczenia kościoła doszło w 1945. Było ono wynikiem podpalenia opactwa przez Armię Czerwoną. Gruntowną odbudowę kościoła rozpoczęto w 1947, a prace renowacyjne prowadzono etapami aż do roku 2000. Na początku przeprowadzono prace rekonstrukcyjne, w ramach których usunięto tynki, odsłaniając w całym wnętrzu oryginalny ceglany wątek wendyjski, odbudowano sklepienia, zrekonstruowano powiększone w okresie baroku arkady międzynawowe oraz okna. W 1950 roku odprawiono w kościele, w kaplicy Matki Boskiej, pierwszą po wojnie mszę świętą.

W latach 1989–92 przeprowadzono renowację zabytkowej kaplicy Matki Boskiej Pokornej, a w latach 1994–1996 generalną renowację elewacji wieży i ścian kościoła. W 1998 rozpoczął się nowy rozdział historii kościoła związany z przekazaniem opactwa rudzkiego diecezji gliwickiej. Od tego czasu zarówno kościół, jak i opactwo zaczęły odzyskiwać dawny blask. Dekretem z 28 maja 1995 biskup gliwicki Jan Wieczorek ustanowił kościół diecezjalnym Sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej. 4 czerwca 2000 obraz został uroczyście ukoronowany przez arcybiskupa Józefa Kowalczyka, wówczas nuncjusza apostolskiego w Polsce, koronami papieskimi poświęconymi 17 czerwca 1999 w Gliwicach przez Jana Pawła II. 14 czerwca 2009 roku, w roku jubileuszu 750-lecia opactwa, Benedykt XVI podniósł kościół do rangi bazyliki mniejszej.

Architektura

Kościół klasztorny, będący w czasach jego budowy jedną z największych świątyń na Śląsku, wybudowano z cegły uzupełnionej w częściach konstrukcyjnych piaskowcem. Kościół jest budowlą orientowaną na planie krzyża łacińskiego. Trójnawowy w układzie bazylikowym – z nawą główną wyższą od naw bocznych, bezpośrednio oświetloną poprzez ostrołukowe okna w jej górnej części. Podobne okna mają nawy boczne. Nawy nakryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.

Prezbiterium oraz przylegające do niego kaplice boczne wzniesiono na planie kwadratu, nawiązując do układu macierzystego opactwa w Jędrzejowie. W prezbiterium znajduje się otwór okienny znacznie większych rozmiarów niż pozostałe okna, wypełniony maswerkiem. Sklepienie wykonane jest z przęseł o tej samej długości zarówno w na­wie głównej, jak i w nawach bocznych. Taki układ jest charakterystyczny dla architektury romańskiej. Pozostałe elementy architektury kościoła cechuje styl gotycki.

Pierwotnie kościół był bezwieżowy. Głównym elementem fasady był portal, obecnie dostępny przez kruchtę. W zwieńczeniu portalu, współcześnie nad kruchtą z portalem, znajduje się absyda z figurą Marii z Dzieciątkiem. Nowa barokowa fasada, będąca wynikiem późniejszej przebudowy kościoła, zawiera parawanową dwukondygnacyjną ścianę oraz częściowo ukrytą za nią wieżę. Kondygnacje fasady o nierównej szerokości nawiązują kształtem do rzymskiego kościoła Il Gesú, będącego pierwowzorem wielu świątyń w Europie, natomiast wieża jest elementem charakterystycznym świątyń środkowoeuropejskich. Na fasadzie umieszczone są cztery figury, dwie nad pierwszą kondygnacją – Archanioła Michała po lewej i św. Floriana po prawej stronie, i dwie nad drugą – św. Benedykta i św. Bernarda.

W XVIII wieku dobudowano po południowej stronie kościoła barokową kaplicę Najświętszej Maryi Panny. Kaplicę zbudowano na planie prostokąta i zamknięto południową ścianą o ściętych narożach, w której znajduje się półkoli­sta absyda ołtarzowa. W narożach kaplicy znajdują się cztery nisze muszlowe, obramowane kolumnami, w których umieszczono posągi archaniołów Michała, Gabriela, Rafała i Anioła Stróża wykonane przez Jana Schuberta z Lipnika nad Beczawą. W kaplicy znajdują się również wykonane przez Schuberta rzeźby postaci książąt raciborskich Kazimierza i Władysława. Kaplica oddzielona jest od kościoła metalową kratą, wykonaną przez mistrza ślusarskiego z Raciborza na wzór kraty w opactwa w Hen­rykowie.

Kaplice boczne, przylegające do prezbiterium, noszą wezwania św. Jana Nepomucena i św. Krzyża. Kaplica Jana Nepomucena zwieńczona jest kopułą i ozdobiona freskami. Zachowała się w niej również dekoracja stiukowa z XVIII wieku. Kaplicę św. Krzyża zdobi polichromia z 1775. W kaplicy znajdują się również płyty epitafijne księcia Władysława i opata Andrzeja Pospala. Pierwsza z nich jest drewniana, natomiast druga kamienna z płaskorzeźbą.

Wyposażenie

Wyposażenie bazyliki zostało w znacznym stopniu zniszczone podczas pożaru w 1945. W dość dobrym stanie zachowały się tylko dekoracje kaplic przy prezbiterium oraz na przedłużeniu południowego ramienia transeptu. Z dawnego wyposażenia pozostały cztery ołtarze boczne, umieszczone przy wschodniej ścianie transeptu, i antyambona w nawie głównej. Ambona spłonęła w 1945, a współczesna nie jest jej odwzorowaniem. W północnym ramieniu transeptu znajduje się kamienny portal z 1680 z monogramem IHS w zwieńczeniu.

Ołtarze boczne wykonane są w dwóch typach. Pierwszy ma formę wolutowej ramy umieszczonej na wysokim cokole, złączonym z sarkofagową mensą. W dolnej części znajdują się wolutowe konsole, a na nich stiukowe wazy. Między konsolami umieszczony jest przeszklony pojemnik na relikwie. W zwieńczeniu ołtarzy umieszczono drewniane, owalne reliefy. W ołtarzach tych znajdują się obrazy św. Floriana i św. Wawrzyńca, a reliefy przedstawiają odpowiednio św. Józefa z małym Jezusem i św. Jana Chrzciciela. Drugi typ ołtarzy bocznych to konstrukcje postawione na wysokich cokołach z filarami po bokach, usytuowanymi ukośnie do płaszczyzny nastawy. Na konsolach w dolnej części ołtarzy ustawione są stiukowe figury świętych. Są to rzeźby Mojżesza, Aarona, Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty autorstwa Jana Melchiora Österreicha z 1725, odrestaurowane w 2000. Österreich jest również autorem rzeźb na fasadzie bazyliki. Dolna część zwieńczenia ołtarzy ma formę wolut, na których siedzą putta. W ołtarzach umieszczono obrazy przedstawiające św. Bernarda oraz śmierć św. Benedykta, a w ich zwieńczeniach wyobrażenie królowej Saby przed królem Dawidem oraz przedstawienie Ofiary Izaaka.

Antyambona ma kształt odpowiadający umieszczonej po drugiej stronie nawy ambony. Kosz ambony jest u dołu rozszerzony, a baldachim wykonano na rzucie prostokąta z polichromowanego stiuku, który imituje draperię. Na czołowej ściance kosza umieszczona jest scena spotkania Jezusa z uczniami w Emaus, a w zaplecku ambony znajduje się scena, w której św. Bernard z Clairvaux hostią nawraca Wilhelma Akwitańskiego, wroga papiestwa. Antyambony najczęściej pełniły funkcję nadbudowy chrzcielnicy lub też ołtarza bocznego.

W bazylice znajdują się jedyne na Śląsku relikwie Św. Walentego oraz relikwie drzewa Krzyża Świętego. W kruchcie, pod którą jest krypta książąt raciborskich z rodu Hohenlohe-Schillingsfürst, znajduje się XIX-wieczny żeliwny sarkofag księcia Wiktora i jego żony.

Sanktuarium

Historia rudzkiego sanktuarium związana jest z obrazem Matki Boskiej zwanej Pokorną. Cystersi obraz Maryi przywieźli z Jędrzejowa. Obraz podarowali cystersom książęta raciborscy, Kazimierz i jego syn Władysław. Kult maryjny rozwijał się od początku obecności obrazu w Rudach. Świadczą o tym między innymi powstające tu modlitwy. Najpopularniejszą formą kultu obrazu Matki Boskiej Rudzkiej, znaną z zapisów historycznych, były jednak pielgrzymki. Przybywały one nie tylko z najbliższej okolicy, ale również z całego Śląska, Małopolski i Czech. Świadectwem tych czasów są zachowane spisy wotów oraz namalowane w tym czasie kopie rudzkiego wizerunku. Rudy stały się najstarszym na Śląsku miejscem kultu maryjnego.

Kult rudzkiego sanktuarium wzmocnił się w XVII i XVIII wieku. Z czasów wojny trzydziestoletniej pochodzi pierwszy zapis o cudzie za wstawiennictwem Maryi. W 1642, kiedy do klasztoru zbliżały się wojska protestanckie, zakonnicy wzięli obraz i udali się przed kościół z procesją. Nad klasztorem pojawiła się mgła, która zmyliła orientację Szwedów i odwiodła ich od klasztoru. Szczyt rozwoju ruchu pielgrzymkowego miał miejsce w pierwszej połowie XVIII wieku. Z tego okresu pochodzi największa liczba wotów. Wtedy również wzniesiono dla obrazu kaplicę maryjną. Kres ruchowi pątniczemu dało przejęcie władzy na Śląsku przez Prusy. Po sekularyzacji w 1810 kult obrazu osłabł, ale nie zanikł. O jego intensywności świadczy zakaz jaki dla ruchu pielgrzymkowego wydali właściciele Rud, książęta von Ratibor. Przyczynił on się do ograniczenia kultu do charakteru lokalnego.

W 1945 spłonął kościół klasztorny, jednak ocalała kaplica z cudownym obrazem. Był to dla mieszkańców znak szczególnej opieki Maryi nad tym miejscem. Po wojnie kościół odbudowano, władze komunistyczne zabraniały jednak ruchu pielgrzymkowego. Dopiero w 1974 biskup opolski Franciszek Jop zaliczył kościół do sanktuariów obchodzonego wtedy Roku Świętego. W 1992 zakończono remont kaplicy maryjnej, a w 1995 kościół został podniesiony do rangi sanktuarium diecezjalnego. Spowodowało to wzrost ruchu pielgrzymkowego. Do jeszcze większego jego ożywienia przyczyniła się mająca miejsce w 1999 koronacja obrazu Matki Boskiej Pokornej koronami papieskimi poświęconymi przez Jana Pawła II. Od tego czasu sanktuarium ponownie przyciąga pielgrzymów z coraz dalszych zakątków Polski i Europy.

Obraz Matki Boskiej Pokornej

Szczególnym przedmiotem kultu w sanktuarium jest słynący łaskami obraz Matki Bożej, pochodzący z połowy XV wieku. Obraz o wymiarach 114 cm × 73,5 cm, namalowany temperą na lipowej desce, jest prawdopodobnie kopią obrazu z początku XIII wieku.

Przypuszcza się, że pierwotne malowidło było namalowane w stylu bizantyjskim, zostało przywiezione na Śląsk prawdopodobnie przez księżną Wiolę. Była ona córką jednego z carów bułgarskich, a książę Kazimierz poznał ją podczas powrotu ze swej wyprawy do Ziemi Świętej i pojął za żonę. Obraz ten zaginął prawdopodobnie podczas najazdów husyckich na klasztor na początku XV wieku albo w czasie mającej miejsce sto lat później reformacji.

Obraz istniejący obecnie przedstawia postaci Matki Boskiej z Dzieciątkiem na lewym ramieniu w ujęciu do bioder. Dzieciątko twarz zwra­ca ku Matce, w lewej dłoni trzyma Księgę Ewangelii, prawą zaś unosi w geście błogosła­wieństwa. Malowidło ma cechy ikony bizantyjskiej. Niewykluczone, że nawiązuje do obrazu Matki Boskiej Śnieżnej Salus Populi Romani z rzymskiej bazyliki Najświętszej Marii Panny Większej.

Obraz był czterokrotnie odnawiany i przemalowywany. Po raz ostatni konserwacji obrazu w 1935 dokonał wrocławski malarz Hugo Hesse na zlecenie księcia Wiktora III. Wcześniej obraz był przysłonięty srebrnymi sukniami, a postacie Maryi i Jezusa ukoronowane. Po konserwacji suknie i korony umieszczono na kopii obrazu. W latach 1990–1991 dokonano konserwacji obrazu w pracowni Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej z ASP w Krakowie. Przywrócono podczas niej najstarszy, gotycki wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem.