Kościół św. Barbary

Kościół pw. św. Barbary i klasztor OO. Bernardynów w Przeworsku – kościół i dom zakonny Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP Zakonu Braci Mniejszych, znajdujący się w Przeworsku; siedziba parafii Świętej Barbary w Przeworsku.

Kościół pw. św. Barbary i klasztor OO. Bernardynów w Przeworsku – kościół i dom zakonny Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP Zakonu Braci Mniejszych, znajdujący się w Przeworsku; siedziba parafii Świętej Barbary w Przeworsku.

Historia kościoła i klasztoru

Klasztor przeworski ufundował w 1461 roku Rafał z Tarnowa. Cztery lata później przekazał nie ukończoną budowlę Bernardynom, którzy kontynuowali prace budowlane. Był to wtedy dziesiąty w Polsce, klasztor Bernardynów, zakonników reguły św. Franciszka z Asyżu – Braci Mniejszych Obserwantów w Przeworsku. Klasztor usytuowany został na wschodnim krańcu wzgórza miejskiego.

Częste napady nieprzyjaciół ze wschodu spowodowały, że klasztor przyjął na siebie misję obrony ludności przed nieprzyjacielem. Zakonnicy obwarowali klasztor fosą i wałami przy pomocy miejscowej ludności. Kiedy w 1489 r. Tatarzy i Turcy napadli na Polskę, tysięczne rzesze ludności znalazły schronienie w przeworskim klasztorze. W 1512 r. świątynia otoczona została murem z basztami. Przeworski klasztor należy do grupy podobnych mu bernardyńskich warowni powstałych w XV wieku: w Samborze, Tarnowie, Lublinie, Opatowie i Radomiu. W wiekach XV-XVIII odpierał on wiele napadów nieprzyjacielskich. W obronie jego brali udział również zakonnicy, a papież Klemens VII wydał w 1552 r. bullę zezwalającą zakonnikom na uczestnictwo w obronie i zbieraniu jałmużny na kupno sprzętu obronnego.

W 1577 roku w klasztorze gościł król Stefan Batory. W 1593 roku sprawiono nowe organy, a w latach 1595-1601 sprawiono nowy ołtarz główny i ambonę. W roku 1600, nakładem bractwa, sprawiono ołtarz Św. Anny. W tych latach wzbogacono zakrystię w ornaty, kielichy i księgi liturgiczne. Wzrosła również liczba książek w bibliotece. W roku 1613 sprawiono piękny obraz Matki Boskiej, dla którego zbudowano specjalną kaplicę z prawej strony nawy kościelnej. W latach 1619 – 1621 wymurowano szczyt nad wielkim ołtarzem, pokryto dach kościoła i klasztoru dachówką karpiówką, która na długi czas zabezpieczyła je przed zaciekami. Odnowiono i uzupełniono mur oraz baszty.

W 1664 roku założono tu studium teologii moralnej, a potem studium języka łacińskiego dla młodzieży zakonnej. Opiekunami i dobrodziejami konwentu stali się w tym czasie książęta Lubomirscy, właściciele Przeworska – wyznaczyli klasztorowi stałe świadczenia w naturze ze swoich dóbr. Klasztor korzystał również z szczodrobliwości króla Jana III Sobieskiego, który nawet osobiście bawił w klasztorze 13.06.1687 roku w czasie odpustu Św. Antoniego.

Od strony północnej do bryły kościoła przylega kaplica wybudowana w 1757 roku, jako kaplica Jezusa Biczowanego. W latach 1894-1962 była to kaplica przeworskiej Matki Bożej Pocieszenia a obecnie znajduje się tam cudowny obraz Św. Antoniego. W roku 1781 odpływ kapłanów i kleryków dotknął klasztor w Przeworsku. W następnych latach do klasztoru należało 6 lub 5 kapłanów a w rzeczywistości w klasztorze przebywało na stałe jeszcze mniej. Musieli ciągle pomagać w przeworskiej parafii bożogrobców i to bezinteresownie. W latach 1793-1811 klasztor dotknęły również rekwizycje kosztowności kościelnych, takich jak wota złote i srebrne, srebrne sukienki obrazów i cenniejsze naczynia liturgiczne. Pozbawiony dawnych dotacji i świadczeń oraz zdany na jałmużny zubożałych mieszczan i wsi pańszczyźnianych, klasztor wyludnił się i nieremontowany przez długi czas zaczął powoli chylić się ku upadkowi. W roku 1822 biskupi galicyjscy przeznaczyli go na dom poprawczy dla duchownych wszystkich diecezji galicyjskich. Zarząd klasztoru i prowincji próbował bronić się przed tym i w 1823 roku skierowano odwołanie aż do samego cesarza, tłumacząc się brakiem miejsca i złym stanem klasztoru. Odwołanie to nie odniosło skutku i dom poprawczy został urządzony. Zajęto dwa skrzydła, południowe i zachodnie, i odgrodzono je od reszty klasztoru. Dom poprawczy miał swego rektora i ojca duchownego, wyznaczanych przez biskupa przemyskiego. Podopiecznych bywało do 10, a nawet i więcej. Powodem były wykroczenia o charakterze obyczajowym a niekiedy i politycznym. Dom poprawczy istniał w klasztorze przeworskim do roku 1869 odbiło się to fatalnie na stanie klasztoru. Zmniejszyła się znacznie frekwencja w kościele i popularność w okolicy. Obsada klasztoru bywała też nienadzwyczajna. To wszystko złożyło się na to, że klasztor poniósł dotkliwe straty w zbiorach archiwalnych i w bogatej dotychczas bibliotece. Nierozważnie dopuszczani nieuczciwi kolekcjonerzy wykradali archiwalia i cenniejsze książki, i sprzedawali je później do różnych zbiorów prywatnych i państwowych.

Pod koniec XIX wieku rozpoczynają się próby remontów kościoła i klasztoru. Wewnątrz kościoła dokonano znowu poważnych przeróbek, w wielkim ołtarzu urządzono grotę z Lourdes. Ta innowacja przetrwała do 1960 roku. Poprawiono również istniejące jeszcze resztki murów obronnych i budynki gospodarcze. Stale jednak klasztor w Przeworsku był uważany za trzeciorzędny w zakonnej prowincji.

Renesans klasztoru rozpoczął się w 1942 roku. Pomimo trudnych warunków wojennych i powojennych rozpoczęto prace remontowe, poczynając od najpotrzebniejszych, jak naprawa dachów i odwodnienie. W tym czasie klasztor zapisał się również jako ośrodek działalności politycznej. Był bazą konspiracyjną w rejonie, kierowaną przez O. Rufina Janusza we współpracy z O. Bogumiłem Migdałem. Obaj byli członkami AK, a Ojciec Rufin był zaprzysiężonym kapelanem Obwodu AK Przeworsk w stopniu kapitana. W klasztorze organizowano tajne nauczanie, przechowywano zrzuty, radiostację, udostępniano pomieszczenia do spotkań żołnierzy AK, prowadzono działalność wywiadowczą itp. O. Rufin był przez pewien czas aresztowany. Po wojnie spotkały Go represje: aresztowany przez UB w 1946 roku, przetrzymywany był w wiezieniu w nieludzkich warunkach do 1953 r. Prace remontowo – budowlane prowadzono jeszcze szereg lat w latach 1960-66. Wówczas to przebudowano wielki ołtarz i umieszczono w nim obraz Matki Boskiej, zredukowano kilka ołtarzy, inne poprzesuwano. Polichromię kościoła wykonał J. Dutkiewicz, te innowacje nie znalazły jednak uznania a niewydarzona polichromia zniknęła przy nowym malowaniu kościoła w 1978 r. W roku 1973 wybudowano dzwonnice, z trzema dzwonami o imionach na część patronów kościoła: Barbara (500 kg), Antoni (800 kg) i Maria (1650 kg). W latach 1966-69 zainstalowano centralne ogrzewanie w kościele i klasztorze. Warto podkreślić, iż w latach 1951-69 mieścił się tu nowicjat braci.

W pierwszym etapie budowy (1461-1476) powstał doskonały w swych proporcjach późnogotycki budynek kościelny murowany z cegły, nietynkowany, oszkarpowany o wyraźnie wydzielonym węższym wielobocznym prezbiterium. Stromy wysmukły dach pokryto w roku 1612 dachówką karpiową glazurowaną, wykonaną na miejscu przez zakonników. Fasadę kościoła zdobi gotycki zębaty szczyt z żelaznym krzyżem na wierzchołku. Osobliwością kościoła jest zakończenie trójbocznego prezbiterium majestatycznym renesansowym szczytem, za którym kryje się dach. Szczyt ten podzielona na trzy kondygnacje, pełen kolumienek, wnęk i spływów. Środkowa część posiada cztery kondygnacje rozdzielone gzymsikami. Na wierzchołku umieszczony jest żelazny krzyż z herbem fundatora. Ozdobą kościoła jest wysmukła ośmioboczna bardzo rzadko spotykana wieża, zwieńczona dachem stożkowym z attyką służącą jako strażnica w okresie zagrożenia przed najazdami, a później jako dzwonnica.

Od południa zgodnie z tradycją do budynku kościelnego przylegają zabudowania klasztorne o trzech skrzydłach, tworząc czworobok z wirydarzem pośrodku. Klasztor murowany był z cegły nietynkowanej o bardzo typowym dla późnogotyckiej architektury zdobieniem ścian specjalnie wypalaną cegłą zwaną zendrówką układaną w romby. W ścianie wysuniętego skrzydła zachodniego zachowały się otwory strzelnicze. Dach klasztoru podobnie jak dach kościoła niegdyś pokryty był dachówką karpiówką, niestety w skutek remontów dachówka została zastąpiona innymi materiałami.

Wojny powodowały zniszczenia które trzeba było odbudować. W czasie gdy zniszczony kościół poddawano renowacji nie istniały rygory konserwatorskie, nie znano pojęcia czystości stylowej. I tak to mamy budynek gotycki renesansową wysmukłą ośmioboczną wieżę kościoła, bardzo rzadko spotykaną. Renesans pojawia się jeszcze na szczycie i we wnętrzu świątyni. W roku 1631 unowocześniono i odnowiono wnętrze kościoła, któremu nadano wystrój barokowy. Organy które znajdowały się za ołtarzem, przeniesiono nad główne wejście do kościoła. Świątynia początkowo była jednonawowym budynkiem, jednak w 1764 roku prezbiterium podzielono. Boczne nawy otrzymały nową formę sklepienia krzyżowego. Wykonano również nowe okna. Mimo etapowej budowy, różnych przeróbek i remontów obiekt na zewnątrz zachował pierwotny styl późnego gotyku. Przy uporządkowaniu otoczenia kościoła zniesiono mur od strony północnej, służący dawniej za ścianę ganków wybudowanych w 1647 r. Ganki te służyły do odbywania procesji. We framugach umieszczone były obrazy, zachowały się jednak ślady framug na murze południowym. Zniesienie muru pozwoliło na powiększenie placu i odsłonięcie pozostałych murów obronnych.

We wnętrzu kościoła znajduje się kilka zabytków plastyki gotyckiej: kamienne portale, m.in. w przejściu z prezbiterium do skrzydła klasztornego, w klasztornych krużgankach odkryto polichromię z przełomu XV i XVI w. przedstawiającą sceny pasyjne. Na uwagę zasługuje wejście do zakrystii (kiedyś skarbca) które zdobione jest kamiennym, gotyckim portalem oraz kute, żelazne drzwi. W zakrystii jak i samym klasztorze widoczne są gotyckie sklepienia.

W czasie prac badawczych odkryto oprócz malowideł znajdujących się na krużgankach, także fragment polichromii renesansowej na łuku oddzielającym prezbiterium od korpusu. Wyposażenie świątyni pochodzi z okresu baroku: ołtarz główny z obrazami Matki Boskiej Pocieszenia i św. Barbary. Iluzjonistyczne rokokowe ołtarze boczne malowane na ścianach techniką al fresco, stalle z bogatą dekoracją snycerską wykonane w 1646 roku, które wykonał brat Benedykt, stolarz i rzeźbiarz, z pochodzenia Niemiec. Od 1645 roku w przeworskim klasztorze tworzył znany malarz bernardyński Franciszek Leszycki, po którym pozostało kilka obrazów m.in. św. Barbara w ołtarzu głównym i św. Antoni Padewski w kaplicy którą dobudowano w XVIII wieku przy północnej nawie kościoła. W jej wnętrzu znajduje się ołtarz z początku XX wieku. Oprócz tych obrazów namalował jeszcze: Św. Sebastiana, Św. Augustyna, Ostatnią Wieczerzę, Jezus przed Annaszem i Kajfaszem, Biczowanie, Chrystus w Ogrodzie Oliwnym, Przybicie do Krzyża.

W latach 1961-1965 wykonano szereg robót konserwacyjno – remontowych. Wymieniono dach, wstawiono nowe witraże, organy 19-głosowe, zainstalowano centralne ogrzewanie, instalację elektryczną i inne prace mające unowocześnić kościół. W czasie właśnie tych prac odkryto polichromie, o których wyżej mowa. Od 3 marca 2006 roku kościół i klasztor widnieje w rejestrze zabytków pod numerem B-152. Dziś późnogotycko-renesansowo–manierystyczny zespół kościoła i klasztoru zachwyca swą sylwetką, detalami, swym niepowtarzalnym polskim charakterem.

Klasztor i kościół obecnie

Wiek XXI rozpoczął się pod znakiem szeroko zakrojonych remontów i inwestycji. Jeszcze w XX wieku – wymieniono w klasztorze stropy i więźbę dachową oraz pokryto klasztor blachą miedzianą. W następnych latach wykonano remont murów obronnych i elewacji kościoła, wybrukowano także plac wokół kościoła, pokryto blachą miedzianą kaplicę Św. Antoniego, wykonano nową instalację elektryczną i poddano renowacji ambonę. Remonty nabrały rozmachu dzięki staraniom O. Gerarda Konieczka: odmalowano ściany kościoła i krużganków, poddano konserwacji ołtarze boczne wraz z obrazami, odrestaurowano stalle, przywracając im dawny wygląd, wykonano gruntowną renowację ołtarza głównego wraz z obrazami Matki Bożej Pocieszenia i Św. Barbary. Przebudowano i wyremontowano budynki gospodarcze, w których obecnie działa ośrodek duszpasterski. Franciszkański Ośrodek Duszpastersko – Rekreacyjny im. Św. Szymona z Lipnicy „Zielona Dolina” – powstał w 2007 roku na terenie dawnego gospodarstwa rolnego, zabudowań gospodarczych i sali katechetycznej. Całość terenu Zielonej Doliny to niemal 3 ha. Celem ośrodka jest zapewnienie dzieciom i młodzieży możliwości bezpiecznej zabawy, wypoczynku, rozrywki i nauki, w warunkach przestrzegania chrześcijańskich i ogólnoludzkich zasad życia, kultury oraz poszanowania Boga i innego człowieka. Poza stałą opieką duszpasterską ”Zielona Dolina” oferuje dzieciom i młodzieży:

• boisko sportowe o nawierzchni asfaltowej,
• boisko trawiaste do piłki nożnej (30x50 m),
• boisko trawiaste do siatkówki,
• sala sportowa, ze stołem pingpongowym,
• 3 sale na spotkania
• kawiarnia dla dzieci i młodzieży.

Mimo tych wszystkich działań potrzeby są ciągle duże i nadal trwają prace remontowe i konserwatorskie, mające na celu należyte utrzymanie tego niezwykle cennego zabytkowego dziedzictwa kulturowego i religijnego. Wspólnoty działające przy parafii:

1. Akcja Katolicka
2. Franciszkański Zakon Świeckich
3. I Przeworska Drużyna Harcerzy „BOREK” im . św. Franciszka z Asyżu
4. Rodzina Radia Maryja
5. Stowarzyszenie Rodzin Katolickich
6. Wspólnota Dzieci Bożych
7. Wspólnota Franciszkańskiej Młodzieży Oazowej
8. Wspólnota Żywego Różańca

Ołtarze w Kościele Świętej Barbary

• Ołtarz Główny Matki Bożej Pocieszenia (na zasuwie obraz Świętej Barbary)
• Nawa północna:

1. Ołtarz Krzyża Świętego
2. Ołtarz Świętej Anny Samotrzeć
3. Ołtarz Świętego Antoniego z Padwy w Kaplicy Świętego Antoniego
4. Ołtarz Świętego Józefa Oblubieńca NMP
5. Ołtarz Świętego Floriana

• Nawa południowa:

1. Ołtarz Świętego Franciszka
2. Ołtarz Świętego Jana Kapistrana
3. Ołtarz Matki Bożej (Niewiasty Apokaliptycznej)
4. Ołtarz Świętego Jana z Dukli

Odpusty i uroczystości obchodzone w Kościele Świętej Barbary

• Uroczystość Świętego Antoniego z Padwy - 13 VI
• Święto Matki Bożej Anielskiej (Odpust Porcjunkuli) - 2 VIII
• Święto Matki Bożej Pocieszenia - ostatnia niedziela sierpnia
• Uroczystość Świętego Franciszka z Asyżu, Założyciela Zakonu Braci Mniejszych - 4 XII
• Uroczystość Świętej Barbary, Patronki kościoła i parafii - 4 XII
• Uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP, dzień patronalny Prowincji oo. Bernardynów - 8 XII