Cerkiew św. Mikołaja

Cerkiew pod wezwaniem Świętego Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie Lubelskim – prawosławna cerkiew parafialna. Należy do dekanatu Zamość diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Świątynia mieści się przy Rynku, po stronie wschodniej.

Cerkiew pod wezwaniem Świętego Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie Lubelskim – prawosławna cerkiew parafialna. Należy do dekanatu Zamość diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Świątynia mieści się przy Rynku, po stronie wschodniej.

Historia

Pierwsza cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie

Najstarsze informacje o prawosławnych na terenie dzisiejszego Tomaszowa i ich świątyni pochodzą z 1531. W wymienionym roku w dokumentach podatkowych zawarto informację o cerkwi parafialnej św. Michała Archanioła na przedmieściu Rogóźno. W połowie XVII w. były w Tomaszowie trzy cerkwie: św. Jerzego położona przy ulicy Świętojurskiej w zakończeniu ulicy Starocerkiewnej, Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny położona na przedmieściu Szczebrzeskim oraz św. Mikołaja biskupa położona na przedmieściu Lwowskim. Cerkiew ta została wzniesiona przez ks. Iwana Gurkowicza na nadziale ziemi, jaki otrzymał od Jana Ossolińskiego i Mateusza Leśniewskiego w zamian za starszą świątynię, która po unii brzeskiej została odebrana parafii prawosławnej i przekazana unitom. Od 1689 była to świątynia parafialna. Parafia prawosławna została zlikwidowana najpóźniej w 1789. Oznaczało to przejście miejscowych wiernych na unię, zaś sama cerkiew św. Mikołaja stała się filią cerkwi św. Jerzego, w której wyznanie unickie obowiązywało już od poprzedniego stulecia.

Parafia unicka w Tomaszowie Lubelskim została włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875. W latach 1885-1890 opracowany został projekt nowej świątyni na potrzeby wspólnoty, wzniesionej następnie w stylu stylu bizantyjsko-rosyjskim.

Budowa obecnej cerkwi i jej funkcjonowanie do 1947

Cerkiew zbudowano z funduszy państwowych. Budowę nadzorowali Gabriel Arbuzow i Konstanty Drozdowski. Świątynia została poświęcona w 1890, starsza cerkiew św. Mikołaja istniała jeszcze do 1904, gdy została rozebrana. W Tomaszowie Lubelskim parafia prawosławna liczyła wówczas 2761 wiernych. Oprócz nich ze świątyni korzystali także żołnierze ze stacjonującego w Tomaszowie pułku oraz z oddziałów ochraniających granicę rosyjsko-austriacką. Ikonostas dla cerkwi powstał w pracowni Kuźmy Morozowa w Moskwie. W 1899 świątynię wizytował biskup lubelski Herman.

Cerkiew nie została zamknięta w czasie I wojny światowej, gdy większość prawosławnych placówek duszpasterskich przestała funkcjonować z powodu ewakuacji w głąb Rosji wiernych i duchowieństwa tego wyznania. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego już w 1919 uwzględniło tomaszowską cerkiew w wykazie prawosławnych obiektów sakralnych przewidywanych do otwarcia. W 1923 była to jedna z dwunastu czynnych świątyń tego wyznania w powiecie tomaszowskim, należała do parafii wchodzącej w skład dekanatu tomaszowskiego diecezji warszawsko-chełmskiej PAKP.

Po Akcji Wisła

Cerkiew w Tomaszowie Lubelskim była czynna także w okresie II wojny światowej, została zamknięta dopiero po wywózkach Ukraińców wyznania prawosławnego w ramach Akcji Wisła. Porzucona, została zaadaptowana na magazyn spółdzielczy, przez pewien czas mieścił się w niej szalet. W 1955 metropolita warszawski i całej Polski Makary starał się o otwarcie świątyni jako filii cerkwi Przemienienia Pańskiego w Lublinie, jednak Urząd ds. Wyznań odrzucił jego podanie. Obiekt pozostał w rękach Powiatowych Zakładów Mleczarskich.

Dopiero w latach 1983-1985 miał miejsce gruntowny remont obiektu, po którym świątynia mogła zostać przywrócona do celów kultowych. Liczba wiernych uczęszczających do cerkwi szacowana jest na kilkadziesiąt osób, chociaż w Tomaszowie zamieszkuje nawet 300 osób ochrzczonych w Kościele prawosławnym.

Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 24 sierpnia 1979 pod nr A/194.

Na początku XXI w. cerkiew w Tomaszowie została poddana gruntownemu remontowi. Dofinansowana przez Ministerstwo Kultury, władze miejskie, starostwo powiatowe i Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego renowacja obejmowała wymianę konstrukcji i pokrycia dachu nad nawą, impregnację drewnianych elementów konstrukcji dachu, wykonanie i instalację rynn. Świątynia otrzymała ponadto dar - marmur potrzebny do wykonania nowej posadzki od prywatnego darczyńcy z Grecji. Wcześniej odremontowane zostało pięć kopuł cerkiewnych (wymiana dachu, remont krzyży i kul, remont tynków elewacji). Cała cerkiew jest też od listopada 2012 iluminowana.

Architektura

Wyposażenie świątyni

Pierwotnie w cerkwi znajdowały się freski przedstawiające sceny biblijne, które jednak w II poł. XX uległy zniszczeniu.

Turkowicka Ikona Matki Bożej

W 1983 do cerkwi w Tomaszowie Lubelskim przeniesiona została kopia Turkowickiej Ikony Matki Bożej, odnaleziona w zdewastowanej prawosławnej kaplicy w Turkowicach. Wizerunek był przechowywany w tomaszowskiej świątyni do 1990, gdy został przeniesiony do monasteru św. Onufrego w Jabłecznej. Według Grzegorza Kuprianowicza stało się tak, gdyż przekazania ikony do miejscowego kościoła domagali się tomaszowscy katolicy i nie było pewne, czy wizerunek nie zostanie z cerkwi skradziony. W lipcu 1995 w cerkwi w Tomaszowie Lubelskim odbyły się pierwsze od okresu międzywojennego uroczystości ku czci Turkowickiej Ikony Matki Bożej, w których oprócz wiernych PAKP wzięli udział pielgrzymi z Ukrainy. Cerkiew była centrum kultu ikony do 1998, gdy miejscem organizacji głównych obchodów jej święta stała się cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie (od 2010 jest nim reaktywowany monaster Opieki Matki Bożej w Turkowicach).