Zamek w Kole

Zamek w Kole – warowny zamek, według Jana Długosza wzniesiony przez króla Kazimierza Wielkiego jeszcze przed rokiem 1362 (kiedy osada Koło uzyskała prawa miejskie). Zamek zabezpieczał drogę prowadzącą z Wielkopolski w kierunku Łęczycy przez dolinę Warty. Budowla znajduje się na sztucznym wzniesieniu w zakolu Warty. W czasach jej wznoszenia, rzeka posiadała w tym rejonie liczne odnogi, które często wylewały, skutecznie wzmacniając jego walory obronne.

Zamek w Kole – warowny zamek, według Jana Długosza wzniesiony przez króla Kazimierza Wielkiego jeszcze przed rokiem 1362 (kiedy osada Koło uzyskała prawa miejskie). Zamek zabezpieczał drogę prowadzącą z Wielkopolski w kierunku Łęczycy przez dolinę Warty. Budowla znajduje się na sztucznym wzniesieniu w zakolu Warty. W czasach jej wznoszenia, rzeka posiadała w tym rejonie liczne odnogi, które często wylewały, skutecznie wzmacniając jego walory obronne.

Architektura

Faza I

Najstarszym elementem zamku powstałym prawdopodobnie w początku XIV wieku była północna wieża-donżon, którą otaczały fortyfikacje drewniane.

Faza II

Pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego około 1382 roku wzniesiono dzisiejszy zamek na planie wydłużonego prostokąta z potężnymi ceglanymi murami na fundamencie z kamieni polnych, w obręb których włączono wcześniejszą wieżę-donżon. W południowo-wschodnim narożniku znajduje się niewysoka wieża-bergfried, która na wysokości 8 metrów z kwadratowego zmienia swój przekrój na cylindryczny. Mury obwodowe były wzmocnione szkarpami. Do dziś zachował się fragment takiego muru, broniącego dostępu do zamku od strony południowej o wysokości około 5 m. Zamek ten przypominał po rozbudowie inne zamki Kazimierza Wielkiego takie jak zamki w Koninie, Przedeczu, Inowłodzu, Bobrownikach. Pod koniec XIV wieku mogła zostać ukończona najstarsza prostokątna wieża-donżon, która w późniejszym okresie była rezydencją królewską podczas pobytów władców na zamku. Wieża ta mogła przypominać wieżę zamku w Gołańczy.

Drobne relikty obwarowań – fragmenty murów i fundamenty budynków zachowały się przy wschodnim i zachodnim murze obwodowym. Mur północny zawalił się na skutek podmywania wylewami rzeki.

Budynki gospodarcze znajdowały się na dziedzińcu i przylegały do muru obwodowego od strony Warty.

Historia

Jan Długosz twierdzi, że przed 1362 r. Kazimierz III Wielki wystawił przywilej zezwalający Henrykowi, byłemu wójtowi w Warcie, na lokalizację zamku w Kole. Został wybudowany w ostatnich latach panowania Kazimierza, czyli przed lokacją samego Koła i nie wiadomo czy król kiedykolwiek w nim przebywał, ponieważ brak jest o tym jakiejkolwiek informacji w źródłach. Kolejna wzmianka pojawia się w Kronice Janka z Czarnkowa dopiero w 1383 roku i dotyczy starosty Krzona alias Krystyn z Kozichgłów herbu Lis, który miał z tego zamku poprowadzić wyprawę na dobra arcybiskupie podczas wojny Grzymalitów z Nałęczami.

Badania archeologiczne wykazały, że pierwszym obronnym elementem założenia zbudowanym jeszcze przed okresem panowania Kazimierza Wielkiego była wieża - donżon na planie prostokąta, zbudowana z cegły na fundamentach kamiennych i odwiedziona wałem drewniano-ziemnym, którą mógł wybudować Bolesław Pobożny (wg. M.Żemigały), Henryk Głogowczyk, Wacław II (wg. T.Olszackiego) lub Władysław Łokietek (wg. T.Poklewskiego-Koziełła). Gród ten otaczał rozlewiska rzeki Warty.

Razem z zamkiem w czasach Kazimierza Wielkiego zostały wybudowane również: ratusz i kościół farny Podwyższenia Świętego Krzyża, czyli pierwsze budowle murowane w Kole.

Kazimierz Wielki przyjmował tu poselstwo Związku Jaszczurczego. Po bitwie pod Grunwaldem podejmowano w niej ważne decyzje o dalszym prowadzeniu wojny. W latach 1476-1481 zamek był siedzibą księżnej sochaczewskiej Anny. Gdy zawiązywał się opozycyjny dla Zakonu Związek Pruski, jego przedstawiciele spotkali się z Kazimierzem Jagiellończykiem właśnie w Kole. W 1513 roku na zamku przebywał król Zygmunt Stary. Od połowy XVI wieku zamek zaczął podupadać. W 1655 roku zajęli go Szwedzi. W XVIII wieku August III nadał zamek bernardynom kolskim, którzy rozpoczęli rozbiórkę w celu uzyskania materiału budowlanego dla odbudowy zniszczonego klasztoru, jednak silna zaprawa łącząca kruchą cegłę uniemożliwiła całkowitą rozbiórkę murów budowli.

Zamek kolski był warownią o znacznych walorach obronnych. W latach 50. XX wieku został poddany konserwacji. Podczas prac archeologicznych w latach 70. pracownicy Muzeum Okręgowego w Koninie odkryli m.in. nieznane dotąd fundamenty, umożliwiające pełniejszą rekonstrukcję planu budowli. Znaleziono również wiele pozostałości, takich jak szkiełka okienne, fragmenty naczyń szklanych, figurkę szachową. Zagadką nadal jest lokalizacja bramy wjazdowej. Podobno wjazdu do zamku strzegła wieża bramna w kurtynie wschodniej, wysunięta przed mur obronny. Częste wylewy Warty oraz „gospodarni” wielkopolscy mieszkańcy sprawiły, że z dawnego zamczyska pozostały zaledwie niewielkie fragmenty murów, które po II wojnie światowej zabezpieczono.

Budowla była średniowieczną typową fortecą, ale też przez wiele lat siedzibą starostów kolskich. Przez wiele wieków Koło, dzięki zamku, stanowiło ważny punkt warowny państwa polskiego na terenie Wielkopolski. Zamek bywał odwiedzany przez królów polskich, odbywały się w nim również zjazdy szlachty wielkopolskiej od 1433 roku.

Zamek był przede wszystkim budowlą o charakterze militarnym, toteż przypuszcza się, że wyposażenie było raczej skromne. Być może bogatszy wystrój architektoniczny zastosowano w budynku na terenie zamku podczas rezydowania w nim księżnej Anny Sochaczewskiej.

Od połowy XVI stulecia stracił znaczenie i zaczął popadać w ruinę. Dziś już możemy oglądać tylko fragmenty zewnętrznych murów, fundamenty wieży bramnej i dolną część drugiej wieży.

Do rejestru zabytków ruiny zostały wpisane 17 stycznia 1953 roku.

Stan obecny

Ruiny zamku położone są około 3 km od centrum miasta, w malowniczej okolicy – na pograniczu osiedla Przedmieście Kaliskie oraz miejscowości Gozdów.

Warownia położona jest na niewielkim wzniesieniu w doliny rzeki Warty. Dziś jest głównie celem wycieczek mieszkańców Koła i pobliskich okolic, z powodu wybitnej ciszy i ciekawych krajobrazów.