Wieża obronna w Chełmie Bieławinie

Wieża w Chełmie-Bieławinie – ruiny średniowiecznej wieży na terenie dawnej wsi Bieławin, obecnie dzielnicy Chełma w województwie lubelskim.

Wieża w Chełmie-Bieławinie – ruiny średniowiecznej wieży na terenie dawnej wsi Bieławin, obecnie dzielnicy Chełma w województwie lubelskim.

Położenie, konstrukcja, stan zachowania

Wieża w Bieławinie, położona na północnym skraju Chełma i zachowana jedynie w postaci zabezpieczonych resztek fundamentów, miała kształt czworoboku o wymiarach zewnętrznych 12,4 metra na 11,8 metra i wewnętrznych 9,2 metra na 8,5 metra (w przeliczeniu na średniowieczne jednostki miary oznacza to 41 na 39 stóp i 30 na 28 stóp); zbudowano ją z kamieni wapiennych łamanych o nieregularnych kształtach, układanych na zaprawie wapiennej.

Wieża stała w miejscu naturalnie obronnym, na owalnej kępie o wysokości około 181 m n.p.m. wśród dawnych starorzeczy i rozlewisk rzeki Uherki oraz jej dopływów Darki i Słyszówki, obecnie porośniętych łąkami. W pobliżu budowli znajdowało się niegdyś źródło, wspomniane w XVII-wiecznym dziele biskupa unickiego Jakuba Suszy Phoenix tertiato redivivus... (1646), dziś wyschnięte wskutek melioracji rzeki, lecz w drugiej połowie XX wieku pamiętane jeszcze przez najstarszych mieszkańców Bieławina.

Miejsce, gdzie znajdują się pozostałości wieży, nosi lokalną nazwę Zasłupie, gdyż miejscowa ludność nazywała wieżę w Bieławinie słupem lub stołpem (określenie "słup" pojawia się również w dziele Jakuba Suszy z XVII wieku).

Według niektórych źródeł wieża została zniszczona w XIV wieku w czasie wojny polsko-litewskiej. Jeszcze przed II wojną światową istniała prawie w całości północna ściana wieży oraz części ścian wschodniej i zachodniej, jednak 1 kwietnia 1944 roku ściana została zburzona przez Niemców. W latach 90. XX wieku ruiny zabezpieczono, nadbudowując je z pozostałego gruzu.

Ruiny wieży w Bieławinie są tematem jednego z rysunków Adama Lerue (Album lubelskie, 1857–1860); dokumentuje on wygląd budowli w połowie XIX wieku.

Badania archeologiczne

Badania archeologiczne prowadzone w XX wieku w Bieławinie (rozpoczęli je przed I wojną światową uczeni rosyjscy) wykazały, że wokół wieży, na terenie Zasłupia, znajdowała się rozległa osada o powierzchni około 20 hektarów, której początki znacznie poprzedzają powstanie budowli; osada funkcjonowała już w okresie kultury przeworskiej. Osadnictwo średniowieczne miało trzy fazy: VI–X wiek, X–XI wiek oraz XII–XIV wiek. W trakcie badań nie odnaleziono na tym terenie pozostałości grodziska.

Dane archeologiczne i architektoniczne sugerują, że wieża w Bieławinie była wykorzystywana w drugiej połowie XIII wieku oraz w XIV wieku jako budowla o charakterze rezydencjonalnym, mieszkalnym i obronnym. Poszczególne kondygnacje, na które wchodziło się za pomocą drabin lub schodów, mogły mieć następujące funkcje:

• Na parterze, pozbawionym otworów okiennych (ślepym), mieściła się kuchnia i spiżarnia z niewielkim loszkiem, usytuowanym pod podłogą i wyłożonym drewnem; w trakcie wykopalisk na dnie loszku znaleziono żelazny klucz.
• Druga i trzecia kondygnacja, o drewnianych stropach i ścianach zapewne pokrytych kolorowym tynkiem, mogły służyć celom mieszkalnym.
• Czwarta kondygnacja miała charakter reprezentacyjny; jej podłoga była wyłożona glazurowanymi płytkami ceramicznymi, a ściany były otynkowane i być może pokryte kolorowymi freskami; duże otwory okienne oraz otwór drzwiowy były bogato rzeźbione. Kondygnacja ta miała sklepienie krzyżowo-żebrowe, wykończone glazurowaną cegłą-palcówką i zielonym kamieniem glaukonitytowym; na zewnątrz znajdowała się tzw. hurdycja, czyli drewniana galeryjka, otaczająca wieżę ze wszystkich stron.
• Piąta kondygnacja służyła celom militarnym; stanowiła pomieszczenie dla straży obserwującej okolicę.

Przypuszcza się, że wokół wieży istniały dodatkowe towarzyszące jej budynki drewniane. W starszej literaturze przedmiotu znajdują się informacje, że wieżę otaczało niewielkie grodzisko; podczas wykopalisk prowadzonych w drugiej połowie XX wieku nie natrafiono na jego ślady. Dane archeologiczne sugerują, że przełom XIII i XIV wieku, gdy wieża była zamieszkana, był okresem największego rozkwitu osady w Zasłupiu, która uzyskała wówczas charakter protomiasta.

Hipotezy

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje w oparciu o Latopis ipatijewski (hipacki) (zapis dotyczący 1259 roku), że wieża w Bieławinie oraz pobliska wieża w Stołpiu, położona na południowy zachód od Chełma w odległości 8 kilometrów od miasta i 3 kilometry od wieży w Bieławinie, były częściami średniowiecznego systemu obronnego Chełma jako stolicy Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Centrum tego systemu stanowił zamek księcia Daniela Halickiego na Wysokiej Górce w Chełmie; wieże w Bieławinie i Stołpiu miały pełnić rolę strażnic umożliwiających wczesne ostrzeganie przed nadciągającym nieprzyjacielem. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego zwraca jednak uwagę, że przeznaczenie wieży w Bieławinie i czas jej powstania nie są dokładnie znane; przypuszczenia archeologów nie są zgodne.

W literaturze naukowej wysunięto hipotezę, że wieżę w Bieławinie mógł zbudować w drugiej połowie XIII wieku wnuk księcia Daniela Halickiego, Jerzy I, jeszcze za życia swego ojca Lwa Halickiego, rezydującego na zamku w Chełmie i zmarłego w 1300 roku; usytuowanie budowli na równinie, poniżej centralnego ośrodka władzy książęcej, mogło odzwierciedlać stosunki lenne między ojcem a synem.

Kompleksowe badania pobliskiej wieży w Stołpiu prowadzone w latach 2003–2005 wykazały, że jej górne kondygnacje były wielokrotnie przebudowywane; na najwyższym piętrze znajdowała się kaplica. Wysunięto hipotezę, że wieża w Stołpiu mogła mieć charakter wieży klasztornej, w której w pierwszej połowie XIII wieku spędziła ostatnie lata swojego życia wdowa po księciu Romanie Halickim, być może pochodząca z Bizancjum; w średniowiecznej Grecji podobne wieże wznoszono jako prywatne kaplice dla członków elit arystokratycznych. W Stołpiu i na Wysokiej Górce w Chełmie również odnaleziono szkliwione płytki podłogowe.

Legendy

W dziele Jakuba Suszy z 1646 roku wymienione są lokalne podania dotyczące wież w Bieławinie i Stołpiu, pochodzące z przełomu XVI i XVII wieku:

Legendy podane przez Jakuba Suszę zostały przytoczone m.in. przez M. Balińskiego i T. Lipińskiego w dziele Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana (1845). Podanie o tym, że wieże w Bieławinie i Stołpiu są zabytkiem pogańskim, zostało przez nich odrzucone, jednak współczesna literatura naukowa nie wyklucza, że we wczesnym średniowieczu (VI–X wiek), przed powstaniem wieży w Bieławinie, źródełko usytuowane u jej podnóża mogło być wykorzystywane przez mieszkającą w tym miejscu ludność słowiańską do celów kultowych.

Według podań ludowych wzmiankowanych w publikacji historyka i etnografa Stanisława Cerchy z 1912 roku, w Stołpiu znajdowała się świątynia pogańska Lelum-polelum, a w Bieławinie Świstum poświstum.