Wielka Synagoga

Wielka Synagoga w Oświęcimiu – nieistniejąca obecnie, największa synagoga, która znajdowała się w Oświęcimiu, przy dzisiejszej ulicy Berka Joselewicza, dawniej zwanej Żydowską.

Wielka Synagoga w Oświęcimiu – nieistniejąca obecnie, największa synagoga, która znajdowała się w Oświęcimiu, przy dzisiejszej ulicy Berka Joselewicza, dawniej zwanej Żydowską.

Historia

Synagoga została zbudowana w latach 1863-1873 na miejscu starszej synagogi. W latach 1899-1900 została przebudowana, według projektu bielskiego architekta Karola Korna. Podczas II wojny światowej, w nocy z 29 na 30 listopada 1939 roku synagoga została spalona przez hitlerowców. W 1941 roku jej zgliszcza zostały rozebrane, a teren po nich został wykorzystany do budowy schronów przeciwlotniczych.

Do dnia dzisiejszego plac po synagodze nie został zabudowany. Obecnie jest własnością Centrum Żydowskiego w Oświęcimiu, które na nim wystawiła tablicę pamiątkową.

Skarb oświęcimski

Od 28 maja do 29 czerwca 2004 roku na miejscu gdzie stała synagoga przeprowadzone zostały badania archeologiczne pod kierownictwem dr Małgorzaty Grupy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Odkryto wówczas ponad 400 przedmiotów, stanowiących przed wojną wyposażenie synagogi. Były to wykonane z miedzi m.in Ner tamid, liczne świeczniki chanukowe oraz żyrandole pochodzące z drugiej połowy XIX wieku. Znaleziono także fragmenty marmurowych detali Aron ha-kodesz, fragmenty ławek, nadpalonych książek i elementów z inskrypcjami w języku hebrajskim.

Inspiracją do rozpoczęcia prac archeologicznych stała się relacja byłego mieszkańca Oświęcimia, Jiszajahu Jarota, który opisał historię ukrycia zabytkowych przedmiotów oraz opowieść Leona Schönkera, który w pierwszych dniach niemieckiej okupacji stał na czele lokalnej gminy żydowskiej. Jarot narysował również mapę w jaki sposób odszukać ukryte przedmioty. Zostały one ukryte w metalowych skrzyniach z inicjatywy ówczesnego rabina Eljasza Bombacha w pierwszych dniach wojny, metr pod posadzką w narożniku synagogi, pod schodami prowadzącymi na galerie dla kobiet. Przed zakopaniem zostały rozłożone na części.

Inicjatorami prac byli Jariv Nornberg i filmowiec Jahaly Gat z Izraela, a sponsorami Conference on Jewish Material Claims Against Germany oraz prywatni darczyńcy. Prace rozpoczęto, na krótko po tym jak Gmina Wyznaniowa Żydowska z Bielska-Białej otrzymała zwrot działki na podstawie ustawy z 1997 roku o restytucji mienia żydowskiego od Urzędu Miejskiego w Oświęcimiu. Prace miały również na celu dokładne zbadanie terenu i dotarcie do fundamentów pierwszej drewnianej synagogi.

Przez pierwsze trzy tygodnie archeolodzy natrafiali jedynie na drobne przedmioty ceramiczne, monety z początku XIX wieku, a także tablicę ku czci rabina z początku XX wieku. Dopiero w połowie czerwca w dawnym narożniku synagogi natrafiono na skarb. Znalezisko trafiło do Centrum Żydowskiego w Oświęcimiu, gdzie częściowo jest pokazywane na wystawie stałej. Równocześnie z przedmiotami najprawdopodobniej zostały ukryte zwoje Tory. Ich jednak nie udało się znaleźć. Według innych relacji zostały one zakopane na oświęcimskim cmentarzu żydowskim.

Podczas wykopalisk został nakręcony film dokumentalny "A Treasure in Auschwitz" w reżyserii Jahaliego Gata. W jego realizację zaangażowani byli również byli żydowscy mieszkańcy Oświęcimia, mieszkający w Izraelu, Adam Druks oraz Lolek Lehrer.

Architektura

Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta. Wewnątrz w północnej części znajdował się przedsionek, z którego wchodziło się do głównej sali modlitewnej. Z trzech stron otaczały ją galerie dla kobiet, na które prowadziły osobne wejścia i klatki schodowe. Wewnątrz znajdowało się 2000 miejsc siedzących.

Po przebudowie z lat 1899-1900 synagoga otrzymała nową fasadę z bogatą dekoracją w stylu łączącym neoromanizm, neogotyk oraz styl mauretański. Całość wieńczyły dwie cebulaste kopułki. Wygląd synagogi sprzed przebudowy oraz wnętrza nie jest znany, ponieważ nie zachowały się żadne fotografie oraz plany architektoniczne.