Ulica Archidiakońska

Ulica Archidiakońska – ulica w Lublinie. Ulica z jednej strony otwiera się na plac Po Farze a z drugiej na ulicę Złotą. Została wytyczona wraz z innymi ulicami Starego Miasta. Do 1990 roku, w okresie PRL, nosiła nazwę Wincentego Pola.

Ulica Archidiakońska – ulica w Lublinie. Ulica z jednej strony otwiera się na plac Po Farze a z drugiej na ulicę Złotą. Została wytyczona wraz z innymi ulicami Starego Miasta. Do 1990 roku, w okresie PRL, nosiła nazwę Wincentego Pola.

Historia nazwy

Swoją nazwę ulica zawdzięcza urzędowi archidiakona lubelskiego. W miejscu obecnego Domu Opieki im. Wiktorii Michelisowej stał niegdyś drewniany dom archidiakona.

Historia ulicy

Najwcześniejsze fazy osadnictwa przy obecnej ulicy Archidiakońskiej można umiejscowić w czasie już w neolicie. Wówczas cała północno-wschodnia część wzgórza staromiejskiego zamieszkana była przez przedstawicieli Kultury Pucharów Lejkowatych. Przy Archidiakońskiej, 6 znaleziono pozostałości jam zasobowych, gdzie przetrzymywane były zarówno zapasy żywności jak i gliniane naczynia.

Rozwój właściwego ośrodka grodowego, datowany od ok. VIII wieku n.e., przynosi nowe informacje odnośnie ulicy. Istnienie grodu warownego na wzgórzu staromiejskim uwarunkowało późniejszy kształt ulicy Archidiakońskiej ponieważ mniej więcej wzdłuż niej przebiegały niegdyś umocnienia grodowe.

Pomimo likwidacji grodu na wzgórzu staromiejskim zabudowa nie zniknęła całkowicie. Na północno-wschodniej części wzgórza, oraz na obecnym Rynku w dalszym ciągu, już w XII wieku rozwijało się osadnictwo. O dalszym rozwoju osadnictwa przy obecnej ulicy Archidiakońskiej zadecydowało powstanie archidiakonatu lubelskiego, datowane na koniec XII wieku. Archidiakonowi została nadana ziemia od obecnego kościoła i klasztoru dominikanów po nieistniejący dziś kościół pw. Michała Archanioła.

Dokładne określenie układu zabudowy mieszkalnej na tym terenie stwarza spore problemy aż do początków wieku XVI, kiedy to część domów, jeszcze drewnianych, pojawia się w źródłach pisanych. Wyjątek stanowią obiekty umiejscowione niegdyś w miejscu obecnych kamienic Archidiakońska, 9 i 7. Na placu pod obecną Archidiakońską, 7 stała na początku XV wieku szkoła, o której pierwsze wzmianki pojawiły się w 1406 roku. Natomiast przy Archidiakońskiej, 9 znajdował się dom, którego istnienie potwierdza spór pomiędzy władzami miejskimi i kościelnymi z 1459 roku. Przy nim wznosiła się baszta, będąca fragmentem lubelskich murów obronnych, której ślady można znaleźć obecnie w zarysie kamienicy pod numerem 9. W drugiej połowie XVII wieku, w miejscu obecnej kamienicy Archidiakońska, 7 zbudowany został drewniany pałac archidiakona. Własność przeszła w ręce świeckich właścicieli na początku XIX wieku. Wówczas, na publicznej licytacji, nabył go sędzia Ignacy Gruszecki.

Pierwsza zabudowa była drewniana, część placów stała pusta. Wzmianki źródłowe o występowaniu częściowej chociażby zabudowy murowanej odnoszą się dopiero do przełomu XVI i XVII wieku.

Rozbicie własnościowe kamienic nie sprzyjało utrzymaniu ich w należytym stanie, co doprowadziło do stopniowego przechodzenia obiektów w stan ruiny. W wieku XIX prawie wszystkie kamienice zachodniej strony ulicy Archidiakońskiej zostały rozebrane. Teren po nich został przeznaczony na zabudowania gospodarcze i zakład „balneologiczno-zdrojowy” Karola Rozenberga.

Ponadto w połowie wieku XIX z panoramy Lublina zniknął kościół farny pw. Michała Archanioła, wznoszący się u wylotu ulicy Archidiakońskiej, co całkowicie zmieniło obraz interesującej nas części miasta.

Obecny stan ulicy Archidiakońskiej ustalił się dopiero w początku wieku XX. Wówczas rozpoczęła się budowa schroniska, obecnego Domu Opieki im. Wiktorii Michelisowej, a także kamienicy Archidiakońska, 4, będącej siedzibą Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie.

W roku 2003 w kamienicy Archidiakońska 1 wybuchł pożar, co pogłębiło postępujący już stan zniszczenia i obecnie nieruchomość znajduje się w stanie ruiny.

Ciekawe miejsca

Wśród zabytkowych kamienic ulicy Archidiakońskiej jedna posiada szczególnie ciekawą historię. Jest nią kamienica Archidiakońska, 5 inaczej zwana - «Małym Ratuszkiem». W XVI wieku mieszkał pod tym adresem lubelski archidiakon – Bartłomiej Sabinka.

Początków funkcjonowania obiektu jako „zastępczego” miejsca obrad władz miejskich, należy upatrywać w początkach istnienia Trybunału Koronnego dla terenów Małopolski z siedzibą w Lublinie. W czasie obrad trybunału – w 1763 roku – lubelscy radni prawdopodobnie zmuszeni byli przenosić się w inne miejsce. Wybór padł na kamienicę Archidiakońska, 5. W posiadaniu władz miejskich obiekt znajdował się najpewniej już w połowie XVIII wieku, gdyż przez pewien czas funkcjonowała tam szkoła. Ponadto budynek przeznaczony był na potrzeby archiwum. Sama nazwa „Mały Ratuszek” pojawiła się w źródłach w 1782 roku.

W kamienicy Archidiakońska, 5 mieściła się też drukarnia, należąca do Wiktora Świetlickiego. Została wymieniona w informatorze województwa lubelskiego z 1925 roku.

Przy Archidiakońskiej, 9 mieści się Dom Mansjonarski. W połowie XIX wieku był zwany Starą Wikarią, jest budowlą o odległej metryce i bogatej historii. Stoi w linii nieistniejących murów obronnych, które opasywały miasto od strony zamku. W murach budynku tkwi baszta obronna, która, gdy stała się już niepotrzebna, została wchłonięta przez stawiany obok budynek. Na elewacji domu od strony Podwala widoczna jest część ceglanej ściany baszty z 2 połowy XIV wieku. Rozbudowa miała miejsce zapewne w trzeciej ćwierci XIX wieku po okresie zaniedbania, w jakim kamienica znalazła się po rozbiórce kościoła Św. Michała.

Z Katalogu zabytków kulturowych miasta Lublina

• Zespół domu (Archidiakońska, 1)

a. dom nr 1a, murowany, 3 ćwierć XVIII wieku, przebudowany w latach 1841–1846

b. dom nr 1b, murowany, 1841–1846

c. oficyna, murowana

• Dom (Archidiakońska, 3) murowany, koniec XVI wieku, przebudowany w XVIII i XIX wieku, remont w latach 50. XX wieku
• Dom (Archidiakońska, 4) murowany, 1918, arch. Henryk Paprocki
• Dom (Archidiakońska, 5) – niewielka, piętrowa kamienica (zwana też Małym Ratuszem) powstała prawdopodobnie w XVI wieku. Pierwotnie należała do archidiakona lubelskiego – ks. Bartłomieja Sabinki i nazywana była Archidiakońską. W kamienicy przeprowadzane były przebudowy i remonty w latach: 1725, 1756, pod koniec XIX wieku i w 1954 roku – dlatego nie zachował się jej pierwotny charakter. Budynek jest najstarszym lokalem szkolnym Lublina. Nazwa Mały Ratuszek funkcjonuje od 1763 roku, kiedy do budynku przenosiły się władze miejskie w okresie trwania sesji Trybunału Lubelskiego,a herb Lublina nad wejściem przypomina jej historię. Od 1786 roku była własnością Seweryna Krasiewicza. Pod koniec XIX wieku dobudowano tylny trakt. Na przełomie XIX i XX wieku obiekt stał się własnością Zalewskich.
• Zespół domu, ul. Archidiakońska, 6

a. dom, murowany, pocz. XX wieku

b. oficyna nr 6a, murowana, ok. 1820 (na ruinach domu z 4 ćwierci XVII wieku), remont w latach 1981–1988, arch. Jadwiga Jamiołkowska

c. oficyna nr 6b, murowana, ok. 1827, nadbudowa w między XIX i XX wieku, remont w latach 1981–1984, arch. Kazimierz Kwiatkowski.

• Dom (Archidiakońska, 7) murowany.

Literatura

• Gawarecki H., Gawdzik Cz., Ulicami Lublina, Lublin 1976.
• Kutyłowska I., Rozwój Lublina w VI – XIV wieku na tle urbanizacji międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu, Lublin 1990.
• Mazur-Tymburska I., Kamienica przy ulicy Wincentego Pola 1–1A na Starym Mieście w Lublinie. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Zarządu Rewaloryzacji Zabytkowego Zespołu Miasta Lublina, Lublin 1985, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 418.
• Mazur-Tymburska I., Kamienica przy ulicy Wincentego Pola 3 na Starym Mieście. Dokumentacja naukowo-historyczna, Lublin 1986, mps archiwum KOBIDZ w Lublinie, sygn. 177.
• Rozwałka A., Niedźwiadek R., Stasiak M., Lublin wczesnośredniowieczny, Warszawa 2006.
• Szczęsch E., Dawny dom wikariuszy kolegiaty pw. św. Michała w Lublinie przy ulicy W. Pola 9. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych w Lublinie, Lublin 1980, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 489/I.
• Teodorowicz-Czerepińska J., Kamienice: Grodzka 7, Pola 6 i Pola 4 w Lublinie. Skrócona dokumentacja historyczna opracowana na zlecenie MZBM Lublin, mps archiwum WUOZ w Lublinie, Lublin 1973, sygn. 98.
• Winiarczyk B., Dokumentacja naukowo-historyczna kamienicy przy ul. W. Pola
• Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Zarządu Rewaloryzacji Zabytkowego Zespołu Miasta Lublina, Lublin 1985, mps archiwum KOBIDZ w Lublinie, sygn. 178.
• Winiarczyk B., Kamienica W. Pola 7. Dom Opieki Społecznej. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Zarządu Rewaloryzacji Zabytkowego Starego Miasta w Lublinie, Lublin 1986, mps archiwum KOBIDZ w Lublinie, sygn. 179.
• Włodarczyk D., Dokumentacja z nadzorów archeologicznych nad pracami ziemnymi związanymi z remontami ulic Złotej i Archidiakońskiej w Lublinie, Lublin 1999, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 22156.
• Karta ewidencyjna zabytków, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 20.
• Winiarczyk B., Kamienica W. Pola 7. Dom Opieki Społecznej. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Zarządu Rewaloryzacji Zabytkowego Starego Miasta w Lublinie, Lublin 1986, mps archiwum KOBIDZ w Lublinie, sygn. 179.
• Irena Kowalczyk: Zwiedzamy Lublin, Przewodnik. Lublin: Kami Biuro Usług Pilotarskich i Przewodnickich, 2011, s. 133. ISBN 978-83-912971-4-8.