Ulica Długa

Ulica Długa w Bydgoszczy – najdłuższa ulica miasta lokacyjnego Bydgoszczy. Najważniejsza pod względem historycznym i funkcjonalnym ulica Starego Miasta. Należy obok ul. Gdańskiej i Dworcowej do najważniejszych, śródmiejskich ulic handlowych Bydgoszczy.

Ulica Długa w Bydgoszczy – najdłuższa ulica miasta lokacyjnego Bydgoszczy. Najważniejsza pod względem historycznym i funkcjonalnym ulica Starego Miasta. Należy obok ul. Gdańskiej i Dworcowej do najważniejszych, śródmiejskich ulic handlowych Bydgoszczy.

Położenie

Ulica znajduje się w południowej części Starego Miasta. Rozciąga się na kierunku wschód-zachód, od skrzyżowania z Wałami Jagiellońskimi do skrzyżowania z Wełnianym Rynkiem. Jej długość wynosi 650,3 m.

Historia

Okres staropolski

Ulica Długa została wytyczona w połowie XIV wieku podczas kształtowania bydgoskiego miasta lokacyjnego. Do początku XIX wieku była najdłuższą ulicą miasta, jego główną osią komunikacyjną, łączącą dwie bramy wtopione w ciąg murów miejskich Bydgoszczy: Kujawską na wschodzie i Poznańską na zachodzie.

Granice wytyczonych wzdłuż ulicy Długiej działek budowlanych określały biegnące równolegle do niej ulice tylne: od południa ul. Pod Blankami, a od północy ul. Zaułek. Uliczkami tymi dowożono zaopatrzenie oraz lokalizowano stajnie dla koni. Pierwsze budynki mieszkalne w ulicy Długiej wykonywano z drewna oraz w konstrukcji szachulcowej. Zabudowa murowana analogicznie do innych miast porównywalnych z Bydgoszczą, pojawiła się nie wcześniej, niż w XV wieku.

Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych o ulicy Długiej pochodzą z połowy XVI wieku. W latach 1559-1561 występuje jako „longa platea” i „longa platea civili”. Z tego okresu pochodzą liczne wzmianki o stojących przy ulicy murowanych kamienicach, domach, domostwach, pustych placach i browarach. Zachowane wpisy z XVI-XVII w. dotyczące sporów sąsiadów, rozliczeń finansowych oraz wzmianek o dostawach cegieł na budowę i obdukcji budowy domów, świadczą o ożywionej w tym czasie działalności budowlanej na ulicy Długiej. W latach 1619-1622 wzmiankowano 18 murowanych kamienic stojących przy ulicy. Właścicielem jednej z nich był pełniący wówczas obowiązki landwójta mieszczanin Wojciech Łochowski. Domy wzdłuż ulicy zamieszkiwali również rzemieślnicy: m.in. szewc, krawiec, murarz, ślusarz, a także przedstawiciele szlachty.

Brak badań archeologiczno-architektonicznych istniejącej mieszkalnej, murowanej zabudowy na terenie Starego Miasta w Bydgoszczy, nie pozwala dotychczas na dokładne określenie, które z istniejących dziś piwnic mogły powstać w XVI-XVII wieku. Większość z nich powstała nie później, niż w końcu XVIII w., a najstarsza wzmiankowana jest w 1623 r. Przeprowadzone do 2008 r. badania archeologiczne pozwalają określić na XVI-XVIII w. pozostałości murowanej kamienicy przy ul. Jana Kazimierza 5/Długa 52, a na koniec wieku XVII piwnicę z ul. Długiej 9. Pozostałe badane piwnice powstały w przeciągu XVIII-XIX w.

W pierwszej połowie XVI wieku wybudowano wzdłuż ul. Długiej drewniany wodociąg zaopatrujący mieszkających przy niej obywateli. Nadzory archeologiczne nad pracami ziemnymi prowadzonymi w rejonie ulicy przyniosły odkrycie na całej długości ulicy drewnianych rur wodociągowych, przebiegających na głębokości od 0,6 do 1,5 m. Średnica drewna użytego do budowy rur wynosiła od 40 do 65 cm, a średnica otworów od 10 do 15 cm. Nie odkryto natomiast do tej pory sposobu utwardzania nawierzchni ulicy, choć wiadomo, że ulica Długa jako reprezentacyjna, musiała być często czyszczona i tym samym łatwo przejezdna. Utwardzenie nawierzchni sosnowymi półokrąglakami położonymi na poprzecznie do nich usytuowanych legarach zaobserwowano natomiast w sąsiednich ulicach: Zaułek i Pod Blankami.

Jednego z ciekawszych odkryć, związanego z historią ul Długiej i zamieszkujących tu niegdyś bydgoszczan dokonano w marcu 2004 r. w trakcie rozbiórki kamienicy pod numerem 9. Odkryto tam ozdobny strop drewniany z 1730 r. z inicjałami właściciela Macieja Rychlickiego, rajcy, landwójta i kamlarza miejskiego. Belki stropowe wyeksponowane są w nowo otwartej w tym miejscu restauracji „Długa 9”.

Najstarsza zabudowa frontowa ulicy Długiej została zniszczona w następnych stuleciach, z apogeum tego procesu przypadającym na koniec XVIII wieku. Przyczyną tego była lawinowo postępująca, szczególnie w XVIII/XIX w. murowana zabudowa, przeważnie podpiwniczona, niszcząca w ten sposób bezpowrotnie relikty pierwszych domów mieszkalnych.

Okres zaboru pruskiego

Po przejściu Bydgoszczy pod władzę Królestwa Prus w 1772 r. rozpoczął się nowy etap w historii miasta, jak i również ulicy Długiej, który zaważył na jej obecnym wyglądzie architektonicznym. Plan miasta Bydgoszczy wykonany w 1774 r. przez Gretha przedstawia na ulicy Długiej 95 posesji, z tego 45 w tym czasie zabudowanych.

Do ok. 1820 r., gdy rozwój urbanistyczny Bydgoszczy obejmował niemal wyłącznie miasto lokacyjne wraz ze starymi przedmieściami, ulica Długa pozostawała nadal jedną z głównych miejskich arterii komunikacyjnych. W końcu XVIII wieku przy ulicy istniały dwa zajazdy z hotelem: hotel de Pologne i de Varsovie, umieszczone w piętrowych kamienicach krytych spadzistymi dachami, wzniesionych w II połowie XVIII w. W XIX wieku istniały przy ulicy następujące hotele:

• Hotel Rio’s – Długa 31, róg ul. Batorego, wzniesiony w końcu XVIII w., istniejący do 1939 r.,
• Hotel Garni – Długa 22, wzniesiony na początku XIX w.,
• Hotel Lengning – Długa 37, od 1882 r., obecnie Hotel Ratuszowy,
• Hotel de Rome – u zbiegu Długiej, Podwale i Placu Kościeleckich, wzniesiony na początku XIX wieku, istniejący do 1869 r.

W latach 1815-1840 władze pruskie przystąpiły do rozbiórki wielu zrujnowanych obiektów miejskich, których metryka sięgała w większości XVI wieku. Usunięto m.in. stary ratusz, kościoły: karmelitów, św. Stanisława, Św. Trójcy i Św. Krzyża oraz fragmenty murów miejskich. Likwidacji uległy też bramy, dotychczas zamykające wyloty ulicy Długiej. W 1817 r. rozebrano Bramę Kujawską, a w 1828 r. Bramę Poznańską.

Od połowy XIX wieku, osiedlający się w mieście Żydzi stworzyli swoją enklawę na środkowym odcinku ulicy Długiej (od ul. Jana Kazimierza do ul. Stefana Batorego). Tutaj mieli swe sklepy i większość kamienic. Na lewo i prawo od tego odcinka ulicy przeważały sklepy i lokale polskie. W 1834 r. naprzeciw ul. Długiej, przy ul. Pod Blankami wznieśli synagogę, a także budynek szkoły żydowskiej. W 1882 r. powstała kolejna synagoga, która należała do okazalszych budowli sakralnych w mieście.

W kamienicy przy ul. Długiej 15, róg ul. Jana Kazimierza, przez 19 lat mieszkał Alfred Cohn, żydowskiego pochodzenia, który po latach napisał książkę o okresie „nieprzemijającego szczęścia”, jaki przeżył w ukochanym przez siebie mieście Bydgoszczy. Dzięki wspomnieniom Cohna można dokładnie przedstawić sklepy, lokale i właścicieli małej dzielnicy żydowskiej na ul. Długiej na początku XX w. Po południowej stronie ulicy znajdowały się m.in.:

• siedziba polskiego „Dziennika Bydgoskiego” (od 1908 r. w kamienicy przy ul. Długiej 52),
• piwiarnia szczecińska Kocka (na zachód od ul. Jana Kazimierza),
• zakład krawiecki Berndta,
• sklep Jonasa z męskimi kapeluszami i futrami,
• sklep z nasionami Sarkowskłego,
• salon sprzedaży antyków Lewina,
• sklep kawowy Nachtigalla, później Berenda (istniał do roku 1945),
• sklep bielizny i konfekcji damskiej Georgsa,
• sklep z kapeluszami damskimi na rogu ul. Długiej i Przesmyk,
• siedziba loży masońskiej.

W samym budynku nr 15 w 1907r. mieściła się restauracja "Falstaf II".

Po stronie północnej znajdowały się m.in.:

• sklepy: cukierniczy i zegarmistrzowski Kraegerów (na zachód od ul. Batorego pod numerem 29),
• hotel Rio’s (obecny numer 31),
• sklep tytoniowy Janowskiego (na wschód od ul. Batorego),
• sklep artykułów skórzanych Zadka,
• hotel Lengning,
• salon jubilera Schrotera,
• sklep kolonialny Chaskela,
• posterunek policji i siedziba nadburmistrza Bydgoszczy (Długa 41, róg ul. Jana Kazimierza),
• sklep galanteryjny Gronowskiego i Wolffa (na rogu ul. Jana Kazimierza).

Ulica Długa od 1888 r. odgrywała dużą rolę w ruchu tramwajów: początkowo konnych, a później elektrycznych (od 1896 r.). Trasa dwóch z trzech istniejących wtedy w Bydgoszczy linii tramwajowych przebiegała właśnie na tym terenie. „Linia czerwona” biegła od Dworca Głównego do dworca Bydgoszcz Wąskotorowa przy ul. Grunwaldzkiej, a „zielona” od ul. Gdańskiej do Strzelnicy przy ul. Toruńskiej. Tramwaje obu linii wjeżdżały w ulicę Stefana Batorego - jeden skręcając w prawo, drugi w lewo. Oba wracały ulicą Jana Kazimierza. Tramwaj „czerwony” skręcał w lewo, a „zielony” - w prawo. W związku z tym, że tory były pojedyncze, ruch wymagał specjalnych urządzeń i dużej uwagi motorniczych. Przy przystanku tramwajowym na rogu Długiej i Jana Kazimierza umieszczono na słupie reflektor, który sam się włączał, jeśli wolna była trasa w stronę Strzelnicy. Istniała też konieczność ciągłego zmieniania zwrotnicy, którą musiał obsługiwać specjalny pracownik. Stopniowo te utrudnienia likwidowano, ale w pewnym stopniu dodawały one uroku ulicy Długiej.

Okres międzywojenny

Po powrocie Bydgoszczy w granice państwa polskiego w 1920 r. przywrócono ulicy staropolską nazwę. W 1931 r. dokonano renumeracji posesji przy ul. Długiej. Ulicę wydłużono wówczas w kierunku wschodnim, włączając w jej obręb dawną ul. Szpitalną wiodącą do Zbożowego Rynku. Nazwa tej ulicy nawiązywała do istniejącego w latach 1583-1817 r. kościoła szpitalnego pw. św. Stanisława, stojącego w południowej pierzei tej ulicy. W 1939 r. i ponownie w 1945 r. uległ zniszczeniu most Teatralny, co spowodowało przerwanie komunikacji tramwajowej na ulicy Długiej.

Okres po 1945 r.

Do połowy XX wieku ulica Długa posiadała charakter kupiecko-handlowy. W jej otoczeniu kwitł handel, rozwijały się warsztaty rzemieślnicze oraz gastronomia. W latach 50. XX w. upaństwowiono prywatne przedsiębiorstwa rzemieślnicze i handlowe, do tej pory odgrywające dużą rolę na terenie ulicy. W 1945 r. po odbudowie mostu Staromiejskiego przywrócono ruch tramwajów na ulicy Mostowej, Starym Rynku i ul. Długiej. W 1969 roku usunięto trakcję tramwajową w ciągu ulicy Długiej na zachód od ulicy Batorego. W 1973 r. w ramach rewaloryzacji Starego Miasta, ul. Mostową w części przekształcono w deptak oraz zlikwidowano trakcję tramwajową na pozostałej części Starego Miasta. Przystąpiono jednocześnie do remontów niektórych kamienic i ich adaptacji na cele usługowo-handlowe i mieszkalne (1976-1982).

W latach 90. XX w. funkcja ulicy zaczęła się zmieniać z typowo handlowej na handlowo-rozrywkową. W 1997 r. dokonano modernizacji nawierzchni ulicy od Wełnianego Rynku do ul. Jana Kazimierza. Przy tej okazji ulicę przekształcono na deptak, zamknięty dla ruchu kołowego. W kilku miejscach: u wylotu ul. Jezuickiej, Stefana Batorego i Jana Kazimierza ustawiono zdroje uliczne. Podobne prace modernizacyjne na odcinku ul. Jana Kazimierza – ul. Podwale przeprowadzono w 2005 r. W 2007 r. rozpoczęto tworzenie Bydgoskiej Alei Autografów, którą stanowią wmurowane w nawierzchnię ulicy tabliczki z podpisami znanych osobistości życia publicznego. Natomiast w czerwcu 2008 r. przy skrzyżowaniu z ul. Jana Kazimierza ustawiono zabytkowy tramwaj, który spełnia rolę Centrum Informacji Turystycznej.

W 2005 r., po ukończeniu remontu ulicy zainicjowano Święto ulicy Długiej. Zwykle odbywa się ono w czerwcu każdego roku. W kolejnych latach zintensyfikowano imprezy handlowe jak: „Długi Jarmark”, „Jarmark Wielkanocny”, „Jarmark Świąteczny” i inne. W 2009 r. dokonano przebudowy zamykającego ulicę od zachodu Wełnianego Rynku, wraz z ustawieniem na nim pomnika przedwojennego prezydenta Bydgoszczy Leona Barciszewskiego.

Nazwy

Ulica w przekroju historycznym posiadała następujące nazwy:

• XVI w. - I poł. XVIII w. – platea Longa
• 1774 - Lange Gasse
• 1800-1816 - Langestraße
• 1840-1920 - Friedrichstraße
• 1872-1920 - Kornmarktstraße (od ul. Bramka do Zbożowego Rynku)
• 1920-1939 - Długa
• 1920-1931 - Szpitalna (odcinek dawnej Kornmarktstraße)
• 1939-1945 - Friedrichstraße
• od 1945 - Długa

Charakterystyka

Architektura

Ulica Długa w Bydgoszczy jest niemal w całości zabudowana stylowymi kamienicami. Zabudowa ulicy odpowiada jej znaczeniu, jako reprezentacyjnego, kupieckiego traktu Starego Miasta.

Pierzeje ulicy Długiej stanowią w większości kamienice wzniesione w XVIII i XIX wieku. Ich fasady zostały przebudowane w stylach: neoklasycznym, eklektyzmu oraz neorenesansu włoskiego i północnoeuropejskiego. W wielu fasadach widoczne są wpływy starożytne. Brakuje tu natomiast na ogół fasad w stylu klasycyzującego baroku oraz zrywających z historyzmem, charakterystycznych dla zabudowy Śródmieścia Bydgoszczy (ul. Gdańska, Dworcowa, Cieszkowskiego, Mickiewicza): secesji i modernizmu klasycyzującego.

Starsze budynki cechuje z reguły surowość formy, ograniczona dekoracja oraz wymieszanie stylów (eklektyzm), charakterystyczne dla II połowy XIX wieku. Historyzujące fasady skrywają podobne na ogół konstrukcje budynków. Podstawowe znaczenie ma podział elewacji poprzez gzymsy poziome, z których najważniejszy jest gzyms koronujący. Są one często zdobione ornamentami klasycznymi jak: astragal, kimationy, ornamenty ząbkowe, meander, fryzy palmetowe oraz tryglifowe. Pionowa artykulacja fasad zachodzi poprzez kolumny, filary i pilastry. Niektóre kamienice zwieńczają naczółki z tondami lub rzeźbami alegorycznymi. Kolumny i pilastry występują również jako element obramień otworów okiennych i drzwiowych, zazwyczaj dopełniony naczółkiem. Szczególną oprawę posiadają otwory wejściowe, zdobione fryzami, a niekiedy kolumnami lub pilastrami.

Budynki wznoszone lub przebudowywane od lat 70. XIX wieku posiadają bogatsze dekoracje, głównie w stylu neorenesansowym. Antykizujące elementy zdobnicze łączono wówczas z elementami o proweniencji renesansowej jak boniowanie, czy balustrady. Opaski okienne zastępowano pilastrami i półkolumnami podtrzymującymi trójkątne lub łukowe naczółki. Wśród tak opracowanych kamienic wyróżniają się m.in. kamienice nr 32 i 35. Najbardziej popularna forma neorenesansu, widoczna w fasadach niektórych kamienic przy ul. Długiej nawiązywała do stylu popularnego wówczas we Niemczech, Francji i całej północnej Europie. W fasadach używano czerwonej lub żółtej cegły licówki, kontrastującej z jasnym, tynkowanym detalem, imitującym kamienną dekorację. W kompozycjach dominowała symetria oraz podziały horyzontalne. W połaci dachu występowały facjaty, ze szczytami ozdobionymi wolutami, zakończone sterczynami lub figurami. Przykładem połączenia tego stylu z elementami antykizującymi są kamienice przy ul. Długiej przebudowane przez Carla Stampehla (nr 12, 24, 34, 46)

Wiele kamienic na ulicy Długiej zostało przebudowanych w II połowie XX wieku. Niektóre zostały rozebrane i wzniesione na nowo. W latach 1976-1982 odrestaurowano m.in. domy nr 13-21 (od Jezuickiej do Wełnianego Rynku), zaś z większym nasileniem proces ten nastąpił po 2000 r.

Z uwagi na starą, chociaż wielokrotnie przekształcaną zabudowę, wiele nieruchomości zostało uznanych za obiekty zabytkowe. W 2010 r. w rejestrze zabytków znajdowało się 10 obiektów położonych przy ulicy Długiej.

Do ważniejszych budynków użyteczności publicznej położonych przy ulicy należą:

• Wojewódzki Sąd Administracyjny,
• Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna,
• Hotel Ratuszowy

Rewitalizacja

Ulica Długa stanowi najdłuższą ulicę Bydgoszczy lokacyjnej oraz reprezentacyjny trakt Starego Miasta. Jednak podobnie, jak inne główne miejskie trakty handlowe, od lat 90. XX w. przeżywa trudności restrukturyzacyjne. Niekorzystnie dla wizerunku ulicy przyczynił się zwłaszcza rozwój sieci centrów handlowych i związana z tym migracja klientów ze strefy śródmiejskiej. W ostatnich latach na korzyść ulicy przemawia jednak wzrost atrakcyjności turystycznej bydgoskiej Starówki i Wyspy Młyńskiej, co przydaje ulicy spacerowiczów.

Pomysłodawcą reaktywacji ulicy jest mające swoją siedzibę przy ul. Długiej 32 stowarzyszenie „Bydgoska Starówka”. Jest ono organizatorem wielu imprez popularyzujących ulicę Długą. Sposobem na ożywienie ulicy jest według jego przedstawicieli: poprawa wizerunku ulicy (remonty kamienic), organizacja jarmarków, rozwój sieci galerii i kawiarni oraz budowa parkingów. Do ciekawszych pomysłów należą również m.in.: zaznaczenie w bruku zarysów bram miejskich: Kujawskiej i Poznańskiej, wprowadzenie rzeźb i innych elementów małej architektury oraz zadaszenie fragmentu ulicy.

Bydgoska Aleja Autografów

Na ulicy Długiej, na odcinku między ulicami Jana Kazimierza i Stefana Batorego znajduje się zbiór płaskorzeźb wmurowanych w nawierzchnię ulicy. Przedstawiają one podpisy osób zasłużonych dla Bydgoszczy, które odwzorowuje bydgoski artysta Michał Kubiak. Uroczystość odsłonięcia odbywa się corocznie od 2007 r., zazwyczaj 6 grudnia, w dniu święta patrona miasta, św. Mikołaja.

Ciekawostki

Przez ulicę Długą w Bydgoszczy przebiega 18. południk długości geograficznej wschodniej. Wiedzie on ze Starego Rynku ukosem przez ulicę, przez posesję nr 42 oraz autograf Janusza Zemke z Bydgoskiej Alei Autografów.