Tatrzański Park Narodowy

Tatrzański Park Narodowy (TPN) – jeden z 23 parków narodowych na terenie Polski. Utworzony z dniem 1 stycznia 1955 przez rozporządzenie Rady Ministrów z 30 października 1954 r. Jego odpowiednikiem po stronie słowackiej jest TANAP.

Tatrzański Park Narodowy (TPN) – jeden z 23 parków narodowych na terenie Polski. Utworzony z dniem 1 stycznia 1955 przez rozporządzenie Rady Ministrów z 30 października 1954 r. Jego odpowiednikiem po stronie słowackiej jest TANAP.

Charakterystyka

Duże różnice wzniesień, piętrowość klimatu i niezwykły skład gatunkowy fauny i flory sprawiają, że Tatry mają charakter wysokogórski. Powierzchnia Tatr wynosi ok. 785 km², z czego 175 km² przypada na Tatry Polskie, reszta to Tatry Słowackie. Rzeki zaczynające swój bieg w Tatrach Polskich należą do zlewiska Bałtyku, zaś rzeki biorące początek w Tatrach Słowackich wpadają częściowo do Morza Czarnego (Orawa, Wag), częściowo do Morza Bałtyckiego (Poprad).

Niższe partie Tatr przez długi czas były obiektem dość intensywnej, a nawet rabunkowej eksploatacji. Z konieczności ochrony unikatowej przyrody tych gór zaczęto sobie zdawać sprawę już pod koniec XIX w., kiedy to rabunkowa gospodarka leśna doprowadziła do przerzedzenia naturalnego drzewostanu i w konsekwencji do katastrofalnej powodzi na terenach podgórskich. Wówczas to powstało Towarzystwo Ochrony Tatr Polskich; mniej więcej w tym samym czasie zaczęły się podnosić głosy żądające utworzenia parku narodowego.

Pierwsze starania o utworzenie parku przyrody w rejonie Tatr, Pienin i Babiej Góry (obejmujące tereny po obu stronach granicy państwowej) zostały podjęte w 1924, po powołaniu polsko-czechosłowackiej komisji delimitacyjnej. Rozważano różne projekty, ale nie zdołano ich zrealizować. W 1932 państwo wykupiło część leżących w Tatrach dóbr rodziny Uznańskich, w 1933 dołączono do nich obszar należący do Fundacji Kórnickiej, a w 1938 dobra jaworzyńskie. Jednak dopiero w 1947 na terenach należących do państwa utworzono Park Tatrzański jako wyodrębnioną jednostkę administracyjną lasów państwowych. Pierwszym rezerwatem na jej terenie był rezerwat Tomanowa-Smreczyny w Dolinie Tomanowej i Pyszniańskiej (górne odnogi Doliny Kościeliskiej).

Na utworzenie parku narodowego polskie Tatry musiały jednak poczekać do 1954 roku, czyli sześć lat dłużej niż Tatry Słowackie. Ochroną parkową objęto wówczas cały obszar górski i otulinę na Podhalu. W chwili utworzenia parku Tatry były zdewastowane, liczebność dzikich ssaków była niska, a drzewostan był w opłakanym stanie.

Podział Tatr na Zachodnie, Wysokie i Bielskie (te ostatnie tylko na Słowacji) jest uzasadniony budową geologiczną. Tatry zaliczane są do gór orogenezy alpejskiej. Ich trzon stanowią skały krystaliczne z granitem, który w niektórych miejscach pokryty jest dolomitem i wapieniem, z licznymi jaskiniami i innymi zjawiskami krasowymi atrakcyjnymi dla grotołazów.

Flora i fauna

Klimat Tatr, a co za tym idzie ich roślinność, charakteryzuje się piętrowością. Piętro najniższe, czyli piętro regla dolnego, porastają bory świerkowe z niewielką domieszką jodły, buka i jaworu. Regiel górny to prawie wyłącznie bór świerkowy, rzadko tylko występuje reliktowy bór limbowo-świerkowy. Piętro kosówki (1550–1800 m) porasta roślinność krzewiasta z przewagą kosodrzewiny. Piętro hal to murawy wysokogórskie z bogatą roślinnością alpejską. Można tu spotkać m.in. wiele gatunków goryczek, goździka lodowcowego, sasankę alpejską. W piętrze turni roślin jest niewiele, choć niektóre z nich są silnie przywiązane do tego piętra wysokościowego np. goryczka przezroczysta i jaskier lodnikowy.

Z tatrzańskich ssaków warto wymienić kozicę, świstaka (które wytworzyły w Tatrach podgatunki: kozicę tatrzańską i świstaka tatrzańskiego), a w niższych partiach jelenia, sarnę, rysia i łasicę oraz niedźwiedzia brunatnego. Wśród ptaków króluje orzeł przedni, charakterystyczny jest też pomurnik, gniazdujący w wyższych partiach gór. Można go rozpoznać po czerwonych skrzydłach i niezwykłych zdolnościach wspinaczkowych.

Zarówno faunę, jak i florę Tatr charakteryzuje duża liczba endemitów, i to nie tylko zachodniokarpackich czy karpackich, ale nawet tatrzańskich, to znaczy występujących wyłącznie w Tatrach. Świstak tatrzański stanowi podgatunek świstaka alpejskiego. Przez pewien czas groziło mu wyginięcie, do czego przyczynił się góralski przesąd, że jego sadło stanowi panaceum na różne choroby. Bogata jest endemiczna fauna bezkręgowców (np. Allogamus starmachi).

Z endemitów roślinnych warto wymienić warzuchę tatrzańską oraz trawy: wiechlinę tatrzańską i granitową. Na uwagę zasługują też dębik ośmiopłatkowy, i wierzba żyłkowana, relikty epoki lodowcowej.

Bogactwu roślinności odpowiada bogactwo krajobrazowe. Na turystów czeka kilka schronisk. U podnóża Tatr Polskich rozłożone jest Zakopane, natomiast u podnóża Tatr Słowackich istnieje kilka miejscowości z zapleczem turystycznym, jak np. Tatrzańska Łomnica i Poprad. W Tatrach wolno się poruszać tylko po oznakowanych ścieżkach, które zwykle są w dobrym stanie, a w bardziej eksponowanych miejscach są często zaopatrzone w klamry i łańcuchy umożliwiające turystom bezpieczne dotarcie do celu nawet w razie załamania się pogody. Jednym z najczęściej odwiedzanych schronisk tatrzańskich jest schronisko PTTK nad Morskim Okiem. Inną bazą wypadową turystów jest schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, położone w samym sercu polskiej części Tatr Wysokich. Jeziora tatrzańskie cechuje znaczna przejrzystość wody; spotykany w opracowaniach popularnych i naukowych termin „staw” wywodzi się z nazewnictwa gwarowego i na tyle się upowszechnił, że mianem tym zaczęto nazywać wszystkie jeziora tatrzańskie. Słowacka część Tatr również ma dobre zaplecze turystyczne, ale z racji większej powierzchni słowackiego parku tamtejsze schroniska i hotele są rozmieszczone nieco rzadziej, choć niejednokrotnie również na dużych wysokościach.

Fakt, że południowa granica polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego jest zarazem północną granicą parku słowackiego (TANAP-u), umożliwia swobodne przemieszczanie się zwierząt i ma ogromne znaczenie dla zachowania bioróżnorodności obu tych obszarów chronionych. Zarówno polski, jak i słowacki park narodowy otacza obszar otuliny, na którym dozwolone są niektóre formy działalności rolniczej i gospodarczej. Pewne przejawy tradycyjnej gospodarki rolnej (wypas owiec, koszenie traw) dozwolone są nawet na obszarach pod ścisłą ochroną, co jest o tyle uzasadnione, że działalność taka ma tu wielowiekową tradycję, a zaprzestanie jej może spowodować drastyczne zmiany w ekosystemie.

Ze względu na unikatowy charakter tego wysokogórskiego obszaru oba tatrzańskie parki narodowe zostały w 1993 roku wpisane na listę Rezerwatów Biosfery UNESCO.

Antropogeniczne zagrożenia i przekształcenia przyrody TPN

Współczesne formy antropopresji

Najważniejsze z nich:

• Presja turystyczno-sportowo-rekreacyjna

W XXI wieku TPN odwiedza rocznie ponad 2,5 miliona osób, poza liczbą turystów ważne jest ich rozmieszczenie w czasie i przestrzeni. Maksymalnie obciążone ruchem turystycznym (według danych z 1995 roku) są: Morskie Oko, Dolina Pięciu Stawów Polskich i Kasprowy Wierch. Ponadto tłok szczególnie dotkliwie można odczuć na wąskich i eksponowanych odcinkach szlaków (w XXI wieku tego typu problemy występowały w szczególności na szlakach prowadzących na Giewont, Świnicę i Rysy). Gęsta sieć szlaków turystycznych powoduje fragmentację obszaru TPN.

Oprócz masowej turystyki pieszej silnie rozbudowana jest infrastruktura narciarstwa zjazdowego: wyciągi, kolej linowa, trasy zjazdowe. Uprawianie narciarstwa zjazdowego jest szczególnie szkodliwe w okresie, gdy pokrywa śnieżna dopiero się tworzy (w grudniu) i kiedy zanika (wiosną). Na procesy erozyjne i uszkodzenie roślinności spowodowane narciarstwem wpływ ma także używany ciężki sprzęt do utrzymywania tras narciarskich (ratraki) oraz nasilone natężenie ruchu narciarskiego.

Na terenie parku funkcjonują 4 wyciągi krzesełkowe, 4 wyciągi orczykowe i jedna kolej linowa z Kuźnic na Kasprowy Wierch, która po przebudowie i oddaniu do użytku 15 grudnia 2007 roku wozi na szczyt 360 osób/h zamiast dotychczasowych 180 w sezonie zimowym. Projekt przebudowy kolejki i zwiększenia jej przepustowości pojawił się już w 1998 roku, plany te wywołały liczne protesty. W 2002 roku około 40 organizacji ekologicznych wystosowało apel do prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego o niedopuszczenie do zwiększenia przepustowości kolejki. Kolejne apele wystosowali naukowcy z tytułem profesora, w 2002 roku wzywali, aby nie zwiększać przepustowości kolejki, a w 2006 roku, kiedy decyzje administracyjne były już zaawansowane, domagali się wykonania przez inwestora – Polskich Kolei Linowych – oceny oddziaływania na środowisko tejże inwestycji. Niewykonanie oceny oddziaływania na środowisko skłoniło organizacje ekologiczne do wystosowania 20 kwietnia 2006 r. skargi do Komisji Europejskiej. Komitet Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk przesłał do Komisji Petycji Parlamentu Europejskiego swoje stanowisko w tej sprawie, zbieżne ze skargą organizacji ekologicznych.

Formą aktywności turystycznej jest taternictwo jaskiniowe i powierzchniowe. Natężenie ruchu w taternictwie powierzchniowym wykazuje tendencję rosnącą i (jak w przypadku turystyki pieszej), skrajnie duże obciążenie niektórych rejonów Tatr (otoczenie Morskiego Oka, Dolina Gąsienicowa, Dolina Pięciu Stawów Polskich). Z taternictwem jaskiniowym wiąże się zaśmiecanie jaskiń, zmiana cyrkulacji powietrza poprzez sztucznie tworzone przekopy i otwory, niszczenie form naciekowych i namulisk.

Innym problemem są ścieki bytowe i wysypiska śmieci na terenie TPN, w szczególności koncentrują się one wokół schronisk, wyciągów, kolejki, szlaków. Tylko w 2002 r. społeczna akcja sprzątania Tatr pomogła usunąć około 2650 m³ odpadów, a z 25 kabin sanitarnych park usunął ponad 500 ton nieczystości.

Problemem okazuje się też skażenie atmosfery – skażenia wędrują znad wielkich aglomeracji przemysłowych na teren TPN, tj. znad aglomeracji śląsko-krakowskiej, transgraniczne zanieczyszczenia napływają z Niemiec i Czech. Skutkiem zanieczyszczenia powietrza nad Tatrami jest skażenie i zakwaszenie wód, gleb, obniżenie żywotności, a następnie wymieranie wrażliwych elementów flory i fauny (porosty, drzewa iglaste – jodła i świerk, niektóre zwierzęta wodne).

Pozostałe formy antropopresji:

• kłusownictwo: dotyczy ono głównie najrzadszych gatunków w Parku jak ryś, żbik, świstak,
• zbieractwo: pozyskiwanie głównie owoców runa w ilościach handlowych (borówki, maliny, grzyby), wiąże się z tym penetracja terenów TPN poza szlakami, terenów nieraz objętych ochroną ścisłą,
• penetracja parku poza wyznaczonymi szlakami,
• rozrastanie się i postępująca urbanizacja aglomeracji podtatrzańskiej (w tym Zakopanego): przekształcanie przyrody otuliny TPN, przecięcie szlaków migracyjnych roślin i zwierząt (odizolowanie TPN od otaczających go pasm górskich); aglomeracja jest źródłem skażeń atmosferycznych przenoszonych na obszar TPN oraz źródłem obcych gatunków roślin i zwierząt wnikających na obszar parku,
• gospodarka łowiecka: prowadzone odstrzały redukcyjne zwierzyny płowej (jeleń, sarna) w związku z wcześniejszą eliminacją przez myśliwych dużych drapieżników (rysia, wilka).

Historyczne formy antropopresji

• górnictwo i hutnictwo (głównie XVIII w. i pierwsza połowa XX w.): drogi dojazdowe, urbanizacja niektórych rejonów Tatr, niszczenie lasów;
• pasterstwo (najbardziej nasilone w XIX i pierwszej połowie XX w.): zmiany w krajobrazie (dzisiejsze polany reglowe powstały w miejsce wyciętych lasów, hale powyżej górnej granicy lasu występują na miejscu wyciętej pod wypas kosodrzewiny, wypas spowodował obniżenie górnej granicy lasu), eutrofizacja oligotroficznych jezior wysokogórskich, erozja powierzchniowa i wiele innych,
• rabunkowa gospodarka leśna: zmiana składu gatunkowego lasu (wyeliminowanie buka i jodły, nasadzenie na tych stanowiskach świerka), wprowadzanie gatunków obcych,
• gospodarka łowiecka i zarybianie: wprowadzenie i skrzyżowanie rodzimego jelenia karpackiego z obcymi rasami tego gatunku, sprowadzonych z innych obszarów Europy, Azji i Ameryki Północnej, zarybianie jezior wysokogórskich obcym gatunkiem – pstrągiem amerykańskim (wytępił on reliktową faunę skorupiaków planktonowych).