Sobór św. Mikołaja

Sobór św. Mikołaja w Białymstoku – katedra diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz siedziba białostockiej parafii św. Mikołaja (w dekanacie Białystok).

Obiekt został wzniesiony w latach 1843-1846 na miejscu starszej świątyni unickiej powstałej najprawdopodobniej w I poł. XVIII w. W roku zakończenia prac budowlanych budynek poświęcił metropolita wileński i litewski Józef. Była to największa z prawosławnych świątyń Białegostoku. W dwudziestoleciu międzywojennym jedna z dwóch czynnych cerkwi w mieście. Od 1951 jest katedrą diecezji białostocko-gdańskiej. Od 1992 przechowywane są w niej relikwie św. Gabriela Zabłudowskiego. Budowla reprezentuje styl klasycystyczny, typowy dla architektury cerkiewnej Imperium Rosyjskiego II poł. XVIII w. i pierwszych dekad XIX w.

Sobór mieści się w centrum Białegostoku przy ul. Lipowej 15. Wpisany do rejestru zabytków 24 stycznia 1957 pod nr A-200.

Sobór św. Mikołaja w Białymstoku – katedra diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz siedziba białostockiej parafii św. Mikołaja (w dekanacie Białystok).

Obiekt został wzniesiony w latach 1843-1846 na miejscu starszej świątyni unickiej powstałej najprawdopodobniej w I poł. XVIII w. W roku zakończenia prac budowlanych budynek poświęcił metropolita wileński i litewski Józef. Była to największa z prawosławnych świątyń Białegostoku. W dwudziestoleciu międzywojennym jedna z dwóch czynnych cerkwi w mieście. Od 1951 jest katedrą diecezji białostocko-gdańskiej. Od 1992 przechowywane są w niej relikwie św. Gabriela Zabłudowskiego. Budowla reprezentuje styl klasycystyczny, typowy dla architektury cerkiewnej Imperium Rosyjskiego II poł. XVIII w. i pierwszych dekad XIX w.

Sobór mieści się w centrum Białegostoku przy ul. Lipowej 15. Wpisany do rejestru zabytków 24 stycznia 1957 pod nr A-200.

Historia

Pierwsza cerkiew św. Mikołaja

Pierwsza cerkiew św. Mikołaja w Białymstoku, położona w pobliżu dzisiejszego soboru była filią świątyni w Dojlidach. Według niektórych źródeł istniała już w XVI stuleciu. Według innych małżeństwo Jana Klemensa i Izabeli Branickich ufundowało unicką cerkiew św. Mikołaja przed 1727 – z tego roku pochodzi dokument, w którym Branicki ofiarowywał 25 złotych dla jej proboszcza w intencji zmarłych ze swojej rodziny. Budynek znajdował się przy ówczesnej ul. Choroskiej, był drewniany, malowany na żółto i szaro, z czerwonymi kopułami. Z 1748 pochodzi pierwsza informacja o wikarym parafii w Dojlidach, którego obowiązkiem była obsługa cerkwi św. Mikołaja. W 1773 budynek był opisywany w następujący sposób:

Pod zaborem rosyjskim

Budowa nowej świątyni miała związek ze wzrostem liczby mieszkańców Białegostoku wskutek rozwoju miejscowego przemysłu oraz ze wzrostem liczby prawosławnych, wynikającym z likwidacji Kościoła unickiego w Imperium Rosyjskim (poza diecezją chełmską) oraz z napływu urzędników rosyjskich. W 1840 zatwierdzony został projekt nowej świątyni. 21 marca 1843 kamień węgielny nowej cerkwi poświęcił przełożony monasteru w Supraślu, archimandryta Nikodem. W latach 1843-1846 obok drewnianej cerkwi wzniesioną nową, zaś po zakończeniu prac starszy budynek rozebrano. Zlikwidowano również cmentarz, który pierwotnie otaczał cerkiew św. Mikołaja, a zachowane nagrobki przeniesiono na wzgórze z cerkwią św. Marii Magdaleny. Łączny koszt budowy wyniósł ponad 36 tys. rubli srebrem, z czego niecałe 3 tys. przekazał skarb państwa. Nowa świątynia od początku swojego istnienia była siedzibą prawosławnej parafii, przejmując funkcje urządzonej w 1830 kaplicy św. Aleksandra Newskiego w pałacu Branickich.

Nową świątynię wzniesiono w stylu klasycystycznym, z elementami nawiązującymi do architektury antyku, jak i do bizantyńskich świątyń krzyżowo-kopułowych. Nie wiadomo, kto zaprojektował obiekt. Pracami budowlanymi kierował Dawid Zabłudowski. W 1846 świątynia została oddana do użytku i poświęcona przez metropolitę wileńskiego i litewskiego Józefa, który wcześniej szczególnie wspierał starania na rzecz jej budowy. Została drugą katedrą eparchii wileńskiej i litewskiej, w randze soboru. Do 1850 uzyskała komplet niezbędnego wyposażenia. Według spisu wyposażenia z 1859 na jej dzwonnicy znajdowało się pięć dzwonów, zaś Białostocka Ikona Matki Bożej była obiektem kultu zarówno ludności prawosławnej, jak i katolickiej.

25 sierpnia 1897 cerkiew odwiedzili cesarz Mikołaj II i jego małżonka Aleksandra Fiodorowna.

W 1900, w związku ze zmianą granic administracyjnych eparchii, cerkiew w Białymstoku znalazła się w eparchii grodzieńskiej. Ponownie została drugą katedrą eparchii. 24 października 1910, po zakończonym remoncie, obiekt został ponownie konsekrowany przez biskupa grodzieńskiego i brzeskiego Michała.

W niepodległej Polsce

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę większość prawosławnych obiektów sakralnych w Białymstoku została uznana za symbole polityki rusyfikacyjnej i zrewindykowana na rzecz Kościoła katolickiego.

11 lipca 1936 do Białegostoku przywieziono Poczajowską Ikonę Matki Bożej, w odprawionym przed nią nabożeństwie w cerkwi św. Mikołaja brało udział półtora tysiąca osób. Dwa lata później w obiekcie obchodzono 950. rocznicę chrztu Rusi.

Do 1951 cerkiew św. Mikołaja w Białymstoku była zwykłą świątynią parafialną. 7 września 1951, gdy Sobór Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego erygował diecezję białostocko-gdańską, otrzymała status soboru katedralnego. W latach 1955-1958 obiekt został wyremontowany i zmodernizowany. Odnowiono wówczas ściany zewnętrzne i prezbiterium, zaś w podziemiach soboru urządzono cerkiew św. Serafina z Sarowa.

W 1987 sobór odwiedził patriarcha konstantynopolitański Dymitr, zaś rok później odbyły się w nim uroczystości tysiąclecia chrztu Rusi pod przewodnictwem metropolity warszawskiego i całej Polski Bazylego. W maju 1991 wizyta w cerkwi stanowiła część programu wizyty papieża Jana Pawła II w Polsce.

W latach 1988-1990 sobór był remontowany po raz kolejny. W czasie tej renowacji wymieniono tynki zewnętrzne budynku, odnowiono i pozłocono kioty oraz ikonostas, pokryto miedzianą blachą dach i kopuły. Od 1991 do 1995 prowadzono z kolei prace nad zagospodarowaniem bezpośredniego otoczenia soboru.

W dniach 21-22 września 1992 w soborze odbywały się uroczystości przeniesienia relikwii św. Gabriela Zabłudowskiego, dotąd przechowywanych w Grodnie i przekazanych Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu przez biskupa grodzieńskiego i wołkowyskiego Walentego. W procesji od granic miasta do soboru przeszło 70 tys. wiernych i dziewięciu biskupów prawosławnych, z Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz z Egzarchatu Białoruskiego, jak również rzymskokatolicki arcybiskup białostocki Edward Kisiel i wojewoda białostocki.

W czerwcu 2010 sobór odwiedził patriarcha jerozolimski Teofil III, a 18 sierpnia 2012 – zwierzchnik Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, patriarcha Moskwy i całej Rusi Cyryl I.

Architektura

Sobór został zbudowany w stylu klasycystycznym, na planie krzyża greckiego. Jest konstrukcją typową dla architektury cerkiewnej Imperium Rosyjskiego od połowy XVIII w. do połowy XIX w. Jerzy Uścinowicz porównuje go z soborem monasteru św. Onufrego w Jabłecznej i cerkwią Zaśnięcia Matki Bożej w Zabłudowie oraz wymienia jako inspirację dla wszystkich trzech obiektów sobór Przemienienia Pańskiego w Dniepropetrowsku, sobór św. św. Piotra i Pawła w Homlu oraz główną cerkiew monasteru Przemienienia Pańskiego w Nowogrodzie Siewierskim (wszystkie powstały w końcu XVIII lub na początku XIX w.). W drugiej kolejności autor ten wskazuje na podobieństwa architektury soboru białostockiego i powstałych w XVIII stuleciu soborów w Petersburgu, cerkwi w Mazalawie oraz na zbliżoną konstrukcję dzwonnicy w cerkwiach w Suchanowie pod Moskwą oraz na Bronnickiej Górze w Moskwie.

Jest to budowla orientowana, o rozplanowaniu typowym dla bizantyjskich świątyń krzyżowo-kopułowych, z zakrystią przylegającą do części ołtarzowej od południowego wschodu, jednoprzestrzenna z jedną nawą obejmującą trzy ramiona krzyża greckiego oraz pomieszczeniem ołtarzowym, tradycyjnie oddzielonym od przeznaczonej dla wiernych przestrzeni ikonostasem. Ramiona krzyża greckiego kryją sklepienia kolebkowe z lunetami, które łączą się w miejscu skrzyżowania w cztery łuki, przechodzące następnie w żagielki, podtrzymujące bęben, na którym z kolei rozmieszczona jest kopuła.

Na ścianach zewnętrznych cerkwi znajdują się pilastry z kapitelami doryckimi, dekorowane motywami liści. Okna budynku wieńczą łuki pełne. Obiekt posiada jedną centralnie umieszczoną półsferyczną kopułę na wysokim cokole oraz zwieńczoną kopułowym hełmem i iglicą dzwonnicę nad przedsionkiem. Usytuowanie i forma dzwonnicy dynamizuje bryłę budynku. Kopuła cerkwi była pierwotnie malowana na niebiesko, zaś dach na czerwono. Do obiektu prowadzą cztery wejścia: główne od strony zachodniej, dwa boczne od północy i od południa oraz wejście do zakrystii. Trzy z nich zwieńczone są symbolem promieniejącego krzyża Główne wejście zdobi monumentalny portyk. Frontony zdobione płycinami i pilastrami zamykają ramiona krzyża greckiego. Całość otacza gzyms z fryzem doryckim, zaś bęben i dzwonnicę – fryz joński.

Łączna wysokość budynku wynosi 40 metrów.

Wystrój wnętrza

Ikonostas soboru św. Mikołaja pochodzi z 1846 i jest dziełem szkoły wileńskiej. Jest trzyrzędowy, w całości wykonany z drewna. Po obydwu stronach znajdujących się w nim carskich wrót widoczne są, zgodnie z zasadami konstruowania ikonostasów, postacie Jezusa Chrystusa (po prawej) i Matki Boskiej (po lewej). Na dwóch wrotach diakońskich znajdują się ikony archaniołów Michała i Gabriela. Drugi rząd konstrukcji stanowią cztery owalne ikony Ewangelistów, wyobrażenie Ducha Świętego (jako gołębicy) oraz kopia Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, wykonana w 1900. Całość wieńczy krzyż.

Oprócz ikon zawartych w ikonostasie w soborze św. Mikołaja znajdują się również inne, pochodzące z różnych okresów. Pośród nich szczególną wartość mają ikony Opieki Matki Bożej w nawie północnej, Chrystusa Pantokratora w nawie południowej, ikona św. Mikołaja (czas powstania nieznany) i kopia ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radość”. Od XVIII w. szczególnym kultem otaczana była w cerkwi św. Mikołaja Białostocka Ikona Matki Bożej, wariant Smoleńskiej Ikony Matki Bożej. Została ona wywieziona do Rosji przez duchownych udających się w 1915 na bieżeństwo; jej dalsze losy nie są znane. Aktualnie (2012) wizerunek ten zastępuje jego wierna kopia powstała po 1945. Ikony powstałe na potrzeby cerkwi w czasie jej budowy napisał moskiewski ikonograf Adrian Małachow.

Wnętrze soboru od początku jego funkcjonowania zdobiły freski, jednak pierwsza kompozycja, wykonana w latach budowy, uległa zniszczeniu jeszcze przed 1910. W wymienionym roku grupa malarzy rosyjskich pod kierownictwem Michaiła Awiłowa wykonała nową dekorację, wzorując się w swojej pracy na freskach Wiktora Wasniecowa z soboru św. Włodzimierza w Kijowie. Również te kompozycje nie przetrwały – wobec złego stanu zachowania zostały usunięte razem z tynkami wewnętrznymi w czasie remontu w latach 1955-1976, jedynie w prezbiterium zachowano fresk Awiłowa z postacią Chrystusa Zmartwychwstałego. Autorem malowideł, które zastąpiły dzieło malarzy rosyjskich, jest Józef Łotowski. Przedstawiają one odpowiednio Chrystusa kuszonego na pustyni (na ścianie południowej), Chrystusa modlącego się w Ogrodzie Oliwnym (na ścianie północnej), Narodzenie Pańskie i Ukrzyżowanie (nad oknami). Przy drzwiach południowych widoczne są postacie św. Pantelejmona i św. Jerzego Zwycięzcy, natomiast przy północnych wizerunku świętych Katarzyny i Barbary. W zachodniej części nawy głównej, nad oknami umiejscowiono postacie męczenników wileńskich, Hioba Poczajowskiego, Serafina z Sarowa i Sergiusza z Radoneża. Na ścianie północnej, nad oknami, widoczne jest wyobrażenie świętej Zofii z córkami Wierą, Nadzieją i Lubą, św. Onufrego, św. Anny i św. Marii Magdaleny. Na ścianach przedsionka przedstawiono sceny z życia patrona soboru, św. Mikołaja z Miry: ratowanie niesłusznie skazanych oraz dzielenie jałmużny. Nad chórem znajduje się fresk przedstawiający Sąd Ostateczny, poniżej balkonu wizerunku św. św. Cyryla i Metodego. W kopule głównej znajduje się wyobrażenie Deesis - Chrystus Pantokrator w otoczeniu Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela. Na dwunastu filarach między oknami w bębnie umieszczono wizerunki apostołów. Na żagielkach przedstawiono postacie czterech ewangelistów, zaś pod nimi, w narożach ścian - świętych równych apostołom Konstantyna, Helenę, Olgę i Włodzimierza.

Od początku funkcjonowania cerkwi znajdują się w niej trzy piece kaflowe, zaś w 1880 wstawiono ponadto pięć żelaznych.

Dolna cerkiew

W podziemiach cerkwi znajduje się druga świątynia, której patronem jest św. Serafin z Sarowa. Znajduje się w niej ikonostas z pocz. XX wieku złożony z czterech ikon: Chrystusa, Matki Boskiej, św. Serafina z Sarowa i św. Aleksandra Newskiego. Znajdował się on pierwotnie w cerkwi św. Serafina z Sarowa, funkcjonującej w latach 1902-1918, następnie zmienionej w kościół katolicki. Ściany obiektu dekoruje polichromia wyobrażająca wielkie święta prawosławia.

Adaptacja podziemi soboru (dawnego pomieszczenia gospodarczego pod ołtarzem) na cele kultu miała miejsce w latach 1955-1958. Autorem projektu urządzenia dolnej cerkwi był Michał Bałasz. Od 2005 w dolnej cerkwi w niedzielę odprawiana jest Święta Liturgia w języku polskim, zaś 15 stycznia i 1 sierpnia także molebień do patrona kaplicy. Od 2008 w obiekcie znajduje się ikona św. Serafina z Sarowa z cząsteczką relikwii.

W pobliżu soboru, przy ulicy św. Mikołaja 3 znajduje się dom biskupi, w którym mieści się kaplica pod wezwaniem Świętych Cyryla i Metodego.

Uwagi