Sanktuarium pasyjno-maryjne

Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej – sanktuarium pasyjno-maryjne oo. bernardynów znajdujące się w Kalwarii Zebrzydowskiej. Wchodzące w skład zespołu bazylika i klasztor położone są na południe od miasta, u szczytu Góry Żar, na południe i wschód od nich znajdują się 42 kaplice i kościoły dróżek. Nazywane jest często Polską Jerozolimą.

W 1999 sanktuarium wpisane zostało na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, a 17 listopada 2000 roku obiekt uznany został za Pomnik historii Polski.

Kalwaryjskie sanktuarium jest jednym z ważniejszych miejsc kultu pasyjnego i maryjnego – łączy zarówno kult Chrystusa cierpiącego, jak i Matki Bożej. Ideą przewodnią jest odwzorowanie ostatniej drogi Chrystusa (Droga Pojmania i Droga Krzyżowa). W sanktuarium znajduje się obraz Matki Boskiej Kalwaryjskiej.

Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej – sanktuarium pasyjno-maryjne oo. bernardynów znajdujące się w Kalwarii Zebrzydowskiej. Wchodzące w skład zespołu bazylika i klasztor położone są na południe od miasta, u szczytu Góry Żar, na południe i wschód od nich znajdują się 42 kaplice i kościoły dróżek. Nazywane jest często Polską Jerozolimą.

W 1999 sanktuarium wpisane zostało na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, a 17 listopada 2000 roku obiekt uznany został za Pomnik historii Polski.

Kalwaryjskie sanktuarium jest jednym z ważniejszych miejsc kultu pasyjnego i maryjnego – łączy zarówno kult Chrystusa cierpiącego, jak i Matki Bożej. Ideą przewodnią jest odwzorowanie ostatniej drogi Chrystusa (Droga Pojmania i Droga Krzyżowa). W sanktuarium znajduje się obraz Matki Boskiej Kalwaryjskiej.

Historia

W 1600 roku Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski, na pobliskim wzniesieniu Żar ufundował kościółek pw. Ukrzyżowania Jezusa Chrystusa, zbudowanym wg modelu przywiezionego w 1599 roku z Jerozolimy przez Hieronima Strzałę. Jak głosi legenda, decyzję wojewody miało ugruntować widzenie, w którym Mikołaj i jego żona Urszula ujrzeli przez okno lanckorońskiego zamku nad górą Żar trzy płonące krzyże unoszące się ku niebu. Kościółek ten został uroczyście konsekrowany przez nuncjusza papieskiego Klaudiusza Rangoni 4 października 1601 roku, w obecności biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego. Kaplica pierwotnie miała służyć prywatnej pobożności, jednak wojewoda postanowił wybudować kaplicę Grobu Chrystusa oraz niewielki klasztor. Zebrzydowski 1 grudnia 1602 r. sporządził akt fundacyjny i przekazał części góry Żarek i miejsce pod budowę klasztor Bernardynom. W 1603 r. dokument zatwierdzony został przez biskupa krakowskiego i króla Zygmunta III. W latach 1604–1609 według projektu Jana Marii Bernardoniego wzniesiony został kościół i klasztor, konsekrowany w 1609 w dzień uroczystości św. Franciszka przez biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego. W 1604 roku Zebrzydowski zainspirowany dziełem Chrystiana Adrichomiusa opisującą Jerozolimę w czasach Chrystusa, postanowił wybudować (w latach 1609-1617, wg planów Pawła Baudartha) dwanaście kaplic Drogi Krzyżowej oraz pustelnie Pięciu Braci Polaków z kaplicą św. Marii Magdaleny.

Po jego śmierci w 1620 roku opiekunem sanktuarium został jego syn Jan Zebrzydowski, który wybudował (1623-1641) pięć dalszych kaplic pasyjnych, osiem kaplic maryjnych, rozbudował kaplice Ukrzyżowania i Grobu Matki Bożej oraz wybudował tzw. gradusy obok ratusza Piłata i kaplicę znalezienia Krzyża z pustelnią św. Heleny. Kolejnym fundatorem był Michał Zebrzydowski, który rozbudował kompleks klasztorny przez poszerzenie go o drugi wirydarz od strony północnej (1654-1655) i wybudowanie kaplicy Matki Bożej Kalwaryjskiej (1658-1667). Ostatnia wielka fundatorka, Magdalena Czartoryska, podjęła się powiększenia kościoła o długą i szeroką nawę (1680-1702), ufundowała też fasadę, dwie wieże przy elewacji frontowej (1702-1720) oraz dwie kaplice: św. Antoniego (1687) i Niepokalanego Poczęcia (1749). Wraz ze śmiercią Magdaleny Czartoryskiej kończy się okres wielkich fundatorów. Odtąd ofiary szlachty, duchowieństwa oraz pątników staną źródło funduszu na rozbudowę, konserwacje i konieczne adaptacje Kalwarii.

W 1979 r. Papież Jan Paweł II nadał kościołowi głównemu tytuł bazyliki mniejszej.

Architektura

Kościół i klasztor zostały wzniesione według projektu architekta Jana Marii Bernardoniego oraz architekta i złotnika flamandzkiego Pawła Baudartha, który wzniósł prawie wszystkie kaplice kalwaryjskie.

Bazylika jest budowlą późnobarokową z elementami rokoka. Wnętrze ozdobione jest polichromią, zabytkowymi stallami, bogato inkrustowanym wyposażeniem oraz licznymi obrazami.

Klasztor to trzypiętrowa budowla posiadająca pięć ryzalitów-bastionów, wybudowana wokół dwóch wirydarzy (z lat 1603-1609 i 1654-1666) z wyposażeniem w stylu barokowym i rokoko. Część bliżej kościoła, ze studnią pośrodku, zdobi dekoracja stiukowa oraz portrety fundatorów i dobrodziejów klasztoru.

Tzw. Park Pielgrzymkowy składa się z zespołu kościołów i kaplic o barokowej i manierystycznej architekturze, przypominających w rzucie poziomym różne figury geometryczne. Wkomponowane są one w naturalny krajobraz i zainspirowane opisami Ziemi Świętej Christiana Adrichomiusa.

Od południa kościół i klasztor otacza mur (1624) z dwoma bastionami przekształconymi w 1747 r. na potrzeby duszpasterskie oraz kaplice św. Anny i Matki Boskiej Bolesnej. Na zachód znajduje się dziedziniec otoczony budynkami gospodarczymi i dwukondygnacyjną bramą z mansardowym dachem oraz pawilon w narożniku od południa.

1 grudnia 1999 Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO na posiedzeniu w Marakeszu (Maroko), na podstawie oceny historycznej i naukowej wykonanej przez prof. dr hab. inż. arch. Annę Mitkowską, postanowił wpisać manierystyczny zabytkowy zespół architektoniczno – krajobrazowy i pielgrzymkowy (bazylikę, klasztor i Dróżki) w Kalwarii Zebrzydowskiej na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury, jako jedyną kalwarię na świecie.

Zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 października 2000, 17 listopada tego roku zespół sanktuarium uznany został za pomnik historii Polski.

Matka Boża Kalwaryjska

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem został podarowany przez Stanisława Paszkowskiego z Brzezia Paszkowskiego w 1641 roku. Od 1667 roku znajduje się w ufundowanej przez Michała Zebrzydowskiego kaplicy przy południowej ścianie kościoła. Obraz został koronowany 15 sierpnia 1887 przez kard. Albina Dunajewskiego.

Dróżki kalwaryjskie

Założenie przestrzenne Kalwarii tworzą rozłożone na obszarze 6 km² o łącznej długości 5 km., 42 kaplice i kościoły Dróżek Pana Jezusa oraz Matki Boskiej, wybudowane na wzór obiektów z Ziemi Świętej a poszczególne miejsca odpowiadają nazwom miejsc w Jerozolimie (Golgota, Syjon, góra Oliwna itp.).

• Dróżki Pana Jezusa (28 stacji-24 obiekty)- ułożone w ciągu narracyjnym, opowiadające historię ukrzyżowania Jezusa Chrystusa od wyjścia w Wielki Czwartek z Wieczernika, aż do śmierci i pogrzebu w Wielki Piątek. Znajdują się tu kaplice: Wieczernika, Ogrójca, Pojmania na Cedronie, domy Annasza i Kajfasza, pałac Heroda i Piłata.
• Dróżki Matki Boskiej (24 stacje-11 obiektów)- ukazujące ból Maryi pod krzyżem, pogrzeb Jezusa i tryumf po zmartwychwstaniu. Część kaplic jest wspólna dla obu części założenia, np. Kościół Grobu Matki Bożej, Wieczernik czy Kościół Ukrzyżowania.

W założeniu znajdują się również zupełnie odrębne budowle, nie należące do Drogi Krzyżowej lub luźno związane z Męką Chrystusa, takie jak Betsaida, Kościół Wniebowstąpienia czy Pustelnia św. Marii Magdaleny.

Uroczystości i pielgrzymki

Sanktuarium kalwaryjskie jest ośrodkiem ruchu pielgrzymkowego, coroczne Nabożeństwa pasyjne i maryjne przyciągają rzesze pielgrzymów, sięgające niekiedy 1,5 mln. Szczególną częścią uroczystości w Kalwarii są odgrywane w okresie Wielkiego Tygodnia niezwykle barwnie misteria pasyjne. Uroczyście obchodzony jest też sierpniowy odpust Zaśnięcia i Wniebowzięcia NMP. Kalwaryjskie uroczystości należą do najbardziej okazałych celebracji religijnych w Polsce.

Przy klasztorze działa Dom Pielgrzyma, przyjmujący gości przez cały rok, a także restauracja.

Kult pasyjny

Pierwsze nabożeństwa pasyjne odprawione były przy krzyżach postawionych w miejscach przyszłych kaplic w roku 1608. Tradycyjnie odprawiano je dla wszystkich pątników znajdujących się w Kalwarii. Początkowo z niewielkim udziałem aktorów, bardziej liturgiczną - podobną do tej w Jerozolimie. W XVII w. ograniczono obchody do Wielkiego Czwartku i Wielkiego Piątku: umywanie nóg 12 apostołom, zwiększono liczbę postaci wymienianych w ewangeliach lub tradycji, procesja (droga Pojmania) od kaplicy św. Rafała do kaplicy Annasza gdzie w jej dolnej części zwanej Piwnicą trwała adoracja aż do rana w Wielki Piątek gdzie przy Ratuszu Piłata, Piłat odczytywał dekret skazującego Jezusa na śmierć. Następnie w kaplicy Włożenia Krzyża Chrystus brał krzyż i niósł go do kościoła Ukrzyżowana. Na zakończenie procesją eucharystyczna przenosiła Sakrament do Grobu Chrystusa gdzie trwała adoracja aż do rezurekcji.

Po I rozbiorze w ramach zwalczania zabobonów przez władze austriackie, obrzęd znacznie zubożał, pozostała jedynie procesja z kazaniami i krzyżem symbolizującym Chrystusa przy poszczególnych kaplicach oraz umywanie nóg i dekret Piłata.

Po II wojnie światowej misterium pasyjne otrzymało nowy kształt, którego twórcą był ojciec Augustyn Chadam OFM. W 1947 r. wprowadzono nowe stroje i postacie oparte na przekazach biblijnych i tradycji oraz sceny Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy w Niedziele Palmową, Uczty u Szymona i Zdrady Judasza w Wielką Środę wieczorem.

Kult Maryjny

Kult Matki Bożej sięga 1609 r. kiedy to Mikołaj Zebrzydowski zakupił w Loreto (Włochy) poświęconą przez papieża Sykstusa V srebrną figurę Matki Bożej Anielskiej, która umieszczona została w ołtarzu głównym kościoła. Figura, była przedmiotem kultu w pierwszych latach istnienia sanktuarium.

Od 1613 roku odbywało się nabożeństwo zwane Drogą Współcierpienia Matki Bożej (od Grobu Chrystusa do Domku Maryi) oraz procesja Wniebowzięcia NMP (od Grobu MB do bazyliki) w której brały udział kapela i oddział wojska, a od połowy XVII w. również procesja zaśnięcia NMP 13 sierpnia (od Domku do Grobu MB). W latach 1630-1632 o. Mikołaj ze Skalbimierza pisał teksty nabożeństw maryjnych, składających się z trzech części: Boleści, Pogrzebu i Triumfu Matki Bożej. W późniejszym okresie wprowadzono również nabożeństwo i kazania odprawiane przy siedmiu kaplicach. Po pierwszym rozbiorze wojsko i salwy armatnie zastąpiono asystami dziewcząt z różnych miejscowości. W pierwszej połowie XX w. pojawiły się grupy młodzieży męskiej, a po II wojnie światowej łacińskie nabożeństwa zastąpiono nieszporami w języku polskim, procesje wniebowzięcia kończyły suma pontyfikalna przy klasztorze, grupy regionalne. Powstało ułożona przez O. Augustyna Chadama inscenizacja Zaśnięcia Matki Bożej odgrywana przy pierwszej i ostatniej stacji Pogrzebu.

Wielkim wydarzeniem dla sanktuarium było podarowanie obrazu Matki Bożej (1641 r.), który uznany został za cudowny i pośredniczący w udzielaniu łask bożych. Sprawiło to, że Kalwaria stała się również ważnym ośrodkiem kultu maryjnego.

Kalwaria a Jan Paweł II

Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej od najmłodszych lat było miejscem częstych wizyt i modlitw Karola Wojtyły

Jako papież był tu dwukrotnie, 7 czerwca 1979 r. nadając kościołowi tytuł Bazyliki oraz 19 sierpnia 2002 r. w czasie obchodów 400-lecia sanktuarium odprawiając tu ostatnią mszę w Polsce. 14 sierpnia 1991 roku zatrzymał się w rynku i pobłogosławił zgromadzonych mieszkańców. Ojciec Święty 9 stycznia 1979 r. przekazał sanktuarium pozłacaną monstrancję, 10 czerwca 1987 r. podczas mszy odprawianej na Błoniach w stulecie koronacji Obrazu, złożył przed obrazem Matki Bożej Kalwaryjskiej Złotą Różę, oraz różaniec w 1997 r.

Również Benedykt XVI odwiedził Sanktuarium (27 maja 2006 roku).

Wyższe Seminarium Duchowne oo. Bernardynów

Przy sanktuarium znajduje się Wyższe Seminarium Duchowne pw. Bł. Jana Dunsa Szkota, prowadzone przez ojców bernardynów. Obecnym rektorem seminarium jest o. dr Romuald Kośla OFM. W seminarium przebywa około 35 alumnów.