Ratusz Staromiejski

Ratusz Staromiejski – główna budowla świecka toruńskiego Starego Miasta, gotycki budynek powstały etapami w ciągu XIII i XIV w., przebudowany w XVII w. i odbudowany po zniszczeniach w XVIII w., jeden z najznakomitszych przykładów średniowiecznej architektury mieszczańskiej w środkowej Europie.

Ratusz Staromiejski – główna budowla świecka toruńskiego Starego Miasta, gotycki budynek powstały etapami w ciągu XIII i XIV w., przebudowany w XVII w. i odbudowany po zniszczeniach w XVIII w., jeden z najznakomitszych przykładów średniowiecznej architektury mieszczańskiej w środkowej Europie.

Historia

Pierwotna zabudowa śródrynkowa narastała stopniowo w czasie XIII i XIV w. Dom kupiecki mieszczący sukiennice (domus forensis) został wzniesiony prawdopodobnie na miejscu obecnego zachodniego skrzydła na podstawie przywileju mistrza pruskiego Gerharda von Hirzberga z 1259 r. Z 1274 r. pochodzi następny przywilej na budowę wieży oraz kramów i ław chlebowych, na miejscu dzisiejszego wschodniego skrzydła ratusza. Według rekonstrukcji E. Gąsiorowskiego w końcu XIII wieku zabudowa Rynku Staromiejskiego składała się z dwóch wydłużonych, równoległych budynków. Od zachodu znajdował się piętrowy dom kupiecki (sukiennic), a od wschodu budynek mieszczący kramy i ławy chlebowe. Ściany szczytowe obu budynków były połączone murami kurtynowymi, a do ław i kramów chlebowych przylegała od południa wieża, nadbudowana o dwie kondygnacje w 1385 r. i zachowana w tej formie do dzisiaj.

Obecny kształt ratusz zawdzięcza głównie szeroko zakrojonej inwestycji budowlanej z lat 1391-1399, prowadzonej w stylu gotyckim, prawdopodobnie pod kierunkiem budowniczego miejskiego, mistrza Andrzeja, na podstawie przywileju wielkiego mistrza Konrada von Wallenrode z 1393 r. (przywilej wystawiono już w czasie trwania budowy). Wyburzono wówczas stare budynki handlowe, pozostawiając jedynie wieżę, i dokonano połączenia funkcji administracyjnych, handlowych i sądowniczych w jednym budynku, co było rozwiązaniem unikalnym w ówczesnej Europie. Ratusz zyskał formę czteroskrzydłowego budynku na planie prostokąta o wymiarach 44 × 52 m, z wewnętrznym dziedzińcem dostępnym z przez cztery przelotowe bramy znajdujące się pośrodku każdego ze skrzydeł. Wieża została przykryta wysokim gotyckim hełmem (zniszczony w 1703 r.), stanowiącym charakterystyczny element dawnej panoramy miasta.

Manierystyczna przebudowa w latach 1602-1605, z inicjatywy burmistrza Henryka Strobanda i prawdopodobnie według projektu Antoniego van Obberghena polegała na podwyższeniu gmachu o jedno piętro. Nie zatarła ona gotyckiego charakteru ratusza, gdyż architekt przedłużając gotyckie wnęki zakończył je ostrymi łukami, wprowadziła natomiast elementy znane z architektury Gdańska – narożne nadwieszone wieżyczki i szczyty o niderlandyzującej dekoracji pośrodku każdego ze skrzydeł. Przebudowa toruńskiego ratusza jest ciekawym świadectwem uszanowania gotyckiej formy przez manierystycznego architekta.

W roku 1703 w czasie oblężenia miasta przez wojska szwedzkie doszło do poważnego pożaru ratusza. W jego wyniku uległ zniszczeniu prawie cały wystrój wnętrz, zawaliły się szczyty, a budynek do 1722 roku pozostawał bez dachu. W latach 1722-1737 dokonano odbudowy – wzniesiono nowe szczyty, odtworzono wnętrza, a od zachodu dobudowano ryzalit o późnobarokowych formach mający wzmocnić grożącą zawaleniem ścianę. Istniały również projekty przebudowy całego ratusza w stylu późnobarokowym, opracowane przez G.B. Cocchiego. W 1869 barokowy ryzalit zastąpiono zachowanym do dzisiaj neogotyckim. W XIX wieku dokonano również przebudowy niektórych wnętrz.

W latach 1957-1964 przeprowadzono generalny remont i adaptację na potrzeby muzeum. Do najważniejszych prac należało wzmocnienie murów i sklepień, przywrócenie wnętrzom dawnego wyglądu przez wyburzenie ścian działowych z XIX w., odsłonięcie niektórych średniowiecznych elementów architektonicznych, zamurowanych w późniejszym czasie. Zastąpiono wtedy również drewnianą więźbę dachową z XVIII w. nową wykonaną z elementów stalowych.

W latach 2003-2005 prowadzone były prace restauracyjne, w wyniku których dawny blask przywrócono wieży (odtworzono maswerkowe dekoracje malarskie, wyremontowano taras widokowy i zegar), wszystkim elewacjom (w tym także elewacjom wewnętrznym dziedzińca), czterem wieżyczkom narożnym oraz wyremontowano dach i wykonano iluminację budynku. Ratusz powrócił w tym czasie do swojego pierwotnego kształu, zmienionego poprzednio ze względu na budowę obok trasy tramwajowej.

Opis

Ratusz Staromiejski jest położony blisko środka rynku, nieco przesunięty w kierunku wschodnim. W planie jest prostokątem o wymiarach około 44 × 52 m, z wewnętrznym dziedzińcem. U zbiegu skrzydeł południowego i wschodniego wznosi się czworoboczna wieża w typie flandryjskich wież strażniczych (beffroi). Wszystkie skrzydła i dziedziniec są podpiwniczone. Sklepienia piwnic pod skrzydłem wschodnim wspierają się na masywnych kamiennych kolumnach. Artykulacja wszystkich elewacji (w tym również od strony dziedzińca) jest ujednolicona i składa się z wysokich, wąskich wnęk o silnie oprofilowanych narożach zamkniętych spłaszczonym łukiem ostrym, przechodzących przez całą wysokość budynku. Naroża są zaakcentowane nadwieszonymi ośmiobocznymi wieżyczkami o dwóch kondygnacjach, na osiach skrzydeł znajdują się wystawki ze skromnymi barokowymi szczytami, z pozostałościami dekoracji manierystycznej.

Na parterze w skrzydle wschodnim mieściły się tzw. "kramy bogate" i ławy chlebowe, a w skrzydle zachodnim sukiennice. W północno-wschodnim narożu mieści się pomieszczenie dawnej wagi miejskiej, w skrzydle północnym, na wschód od przejazdu znajduje się dawna sala sądowa. Większość pomieszczeń na parterze jest sklepiona – ławy chlebowe krzyżowo-żebrowo, sukiennice, waga i sala sądowa trójpodporowo. Zewnętrzne trakty każdego ze skrzydeł Ratusza (zarówno od strony Rynku, jak i dziedzińca) zajmowały rzędy małych bud handlowych, wbudowanych do środka, pierwotnie otwartych tylko na zewnątrz i nie mających połączenia z pozostałymi pomieszczeniami parteru. Wymusiło to specyficzny sposób oświetlenia pomieszczeń znajdujących się pośrodku skrzydeł (ław chlebowych, sukiennic i pozostałych) za pomocą okien umieszczonych ponad sklepieniami bud handlowych.

Pierwsze piętro służyło celom reprezentacyjnym oraz mieściło Salę Radziecka, miejsce posiedzeń Rady Miejskiej. Bogata dekoracja tej sali z lat 1602-03, zniszczona w pożarze w 1703 r., składała się z boazerii ściennych z malowidłami gdańskiego malarza Antona Mōllera oraz z malowidła na stropie. Można domniemywać, że wystrój tej sali bogactwem dorównywał wystrojowi Sali Czerwonej gdańskiego ratusza Głównego Miasta. Największe pomieszczenie na piętrze, Wielka Sala Mieszczańska była miejscem ważnych wydarzeń miejskich, podejmowano w niej królów, odbywały się tutaj również sejmy i sejmiki Stanów Prus Królewskich. W 1645 zorganizowano w niej rozmowy między protestantami a katolikami, znane jako Colloquium charitativum. W narożniku północno-wschodnim mieści się Sala Królewska, w której 17 czerwca 1501 r. zmarł król Jan Olbracht. Na piętrze zachowało się wiele portali i drzwi drewnianych pochodzących z czasu odbudowy w XVIII w., zdobionych intarsjami (np. drzwi do Sali Radzieckiej z 1735 r. z postaciami Minerwy i Apollina, do Sali Królewskiej z 1767 r. z postacią Stanisława Augusta Poniatowskiego).

Drugie piętro, dodane w latach 1602-05 służyło jako arsenał, a także biblioteka; spłonęła ona w 1703 r.

Zbiory

Obecnie w ratuszu mieści się główny oddział Muzeum Okręgowego. Na parterze skrzydła wschodniego zgromadzono zbiory sztuki gotyckiej i późnogotyckiej, głównie z Torunia i z terenu Śląska (Brzeg, Wrocław). Najcenniejszym zbiorem galerii sztuki gotyckiej są XIV-wieczne witraże pochodzące z kościołów Torunia i Chełmna. W skrzydle zachodnim umieszczono zbiory średniowiecznego i nowożytnego rzemiosła artystycznego Torunia, w tym XVII- i XVIII-wieczne drewniane formy do pierników, a także kamienne fragmenty dekoracji zamku krzyżackiego. Piętro służy głównie jako galeria malarstwa nowożytnego i nowoczesnego. Sala Mieszczańska mieści galerię toruńskiego portretu mieszczańskiego od XVI-XVIII w. (portrety Mikołaja Kopernika, Henryka Strobanda, a także malowane przez Bartłomieja Strobla), poza tym obrazy m.in. Matejki, Witkacego, Krzyżanowskiego, Malczewskiego, Fałata. Drugie piętro jest zarezerwowane na potrzeby wystaw czasowych.