Kościół NMP Królowej Pokoju

Kościół pobernardyński pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju – zabytkowy kościół położony w Bydgoszczy przy ul. Bernardyńskiej.

Patronem świątyni był do 1971 r. św. Jerzy, po czym prymas Stefan Wyszyński zmienił tytuł kościoła na obecny.

Kościół pobernardyński pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju – zabytkowy kościół położony w Bydgoszczy przy ul. Bernardyńskiej.

Patronem świątyni był do 1971 r. św. Jerzy, po czym prymas Stefan Wyszyński zmienił tytuł kościoła na obecny.

Historia

Zobacz też: Klasztor Bernardynów w Bydgoszczy.

Początki kościoła związane są z przybyciem w 1480 bernardynów do Bydgoszczy. Pojawienie się tego zakonu było wyrazem zażyłości ówczesnych stosunków kulturalnych między Bydgoszczą, a Krakowem. Podczas wojny trzynastoletniej z Krzyżakami (1454-1466) na zamku bydgoskim całe miesiące spędzał król Kazimierz Jagiellończyk wraz ze świtą dostojników, m.in. Janem Długoszem, kanclerzami oraz biskupami. Wiadomo, że decyzja o sprowadzeniu franciszkanów-obserwantów do Bydgoszczy pochodziła bezpośrednio od króla.

5 grudnia 1480 r. biskup włocławski Zbigniew Oleśnicki erygował w Bydgoszczy klasztor bernardynów (franciszkanów-obserwantów) – trzeci konwent w Polsce po Krakowie i Warszawie. Oficjalnymi fundatorami byli: król Kazimierz Jagiellończyk, Hińcza z Rogowa, Jarand z Grabia, starosta bydgoski Jan Kościelecki oraz mieszczanie bydgoscy.

Tak pisał o założeniu klasztoru kronikarz bernardyński:

Pierwsza świątynia

Budowę kościoła pw. św. Hieronima i św. Franciszka ukończono w 1485 r., a w 1488 r. istniała już biblioteka klasztorna. O tym, że pierwotna świątynia była murowana świadczą zapiski z zachowanej kronika bernardynów: "Bracia zakonni po otrzymaniu zgody na budowę konwentu, sami wykonywali cegły, przygotowywali wapno, zwozili kamienie, karczowali krzaki".

Bydgoski konwent bernardynów był środowiskiem o wyróżniających się ambicjach intelektualnych w mieście. W latach 1518-1524 gwardianem konwentu był Bartłomiej z Bydgoszczy – uczony I połowy XVI w., autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego (1532, 1544). Z kolei w XVII w. gwardianem był Paweł z Łęczycy, prekursor upiększania miasta, założyciel rozległych ogrodów klasztornych, które były zaczątkiem najstarszego w Bydgoszczy parku. Bernardyni stworzyli największą w mieście bibliotekę (1919 tomów, częściowo zachowaną do dzisiaj) i powołali do istnienia szkołę, gdzie uczono retoryki, Bernardyńskie Studium Filozoficzne (1529-1774), obserwatorium astronomiczne (1677) oraz browar.

10 sierpnia 1545 r. na terenie opactwa wybuchł pożar wywołany uderzeniem pioruna. Spłonął cały kościół oraz duża część zabudowy klasztornej. Ocalała natomiast biblioteka wraz z zakrystią i infirmerią.

Druga świątynia

23 września 1552 r. król Zygmunt August udzielił zezwolenia na odbudowę spalonego kościoła bernardynów, z zastrzeżeniem jego wysokości. Ze względów militarno-obronnych wieża kościoła miała być niższa, niż sąsiedni zamek. Mnisi uzyskali również dotację na odbudowę na mocy przywileju królewskiego Zygmunta Augusta. Obecny gotycko-renesansowy gmach kościoła pw. św. Jerzego powstał w latach 1552-1557 dzięki poparciu finansowemu rodziny Kościeleckich. Zmieniono wezwanie świątyni na Św. Trójcy.

10 września 1559 r. Sebastian z Żydowa, sufragan gnieźnieński, konsekrował ołtarz Św. Krzyża w kościele, zaś w 1563 r. gdański ludwisarz Herman Benincke odlał dla klasztoru wielki dzwon. Sklepienie kościoła wykonał o. Marcin z Bieganowa (zm. 1593). Przebudowa świątyni nastąpiła w latach 1590-1602. W tym czasie mieszczanin i szlachcic Stanisław Małżewski ufundował ołtarz Św. Krzyża w nowo wzniesionej kaplicy św. Anny po południowej stronie kościoła. W 1595 r. Dorota ze Spławskich, żona Jana Janusza Kościeleckiego, starosty bydgoskiego przyozdobiła kaplicę klasztorną polichromią i trzema zielonymi kilimami. W tym roku erygowano również przy ołtarzu Bractwo św. Anny.

Uszkodzona w czasie wojen szwedzkich świątynia, została przebudowana i odnowiona w II połowie XVII w. Podczas rozbudowy w latach 1648-1686 m.in. podwyższono szczyt zachodni kościoła. Z kolei w 1677 r. kompleks otrzymał kwadratową wieżę (zachowaną do dzisiaj). W latach 1682-1685 na pamiątkę zwycięstwa pod Wiedniem Jan Piniński na dziedzińcu przed frontem kościoła ufundował kaplicę z domkiem loretańskim na wzór sanktuarium w Loreto.

U progu przejścia miasta pod władzę pruską, w kościele znajdowało się siedem ołtarzy, znajdował się bogaty wystrój i kolekcja przedmiotów liturgicznych. Z wizji lokalnej przeprowadzonej w 1745 r. wiadomo, że kościół pokryty był dachówką, w prezbiterium posiadał posadzkę ceramiczną, a w nawie – drewnianą.

Ołtarz główny, konsekrowany w 1559 i 1606 r., pokryty złotem w latach 1760-1770, posiadał wezwanie Świętej Trójcy, Matki Bożej oraz świętych: Franciszka z Asyżu, Bernardyna z Sieny, Ludwika i Bonawentury. Pozostałe ołtarze posiadały patronów:

• św. Rocha (konsekracja 1608),
• Matki Boskiej (1645),
• św. Anny (1645),
• św. Antoniego (1663),
• św. Bonawentury (1663),
• Matki Boskiej Niepokalanej.

Od 1605 r. w kościele zainstalowane były na chórze organy, ufundowane przez mieszczan: Andrzeja Grudzińskiego i Daniela Jastrzębskiego. W 1618 r. rozbudowano je, a w 1715 r. gruntownie wyremontowano. Przetrwały aż do kasaty kościoła. Dzwony kościelne nabywano sukcesywnie w pracowni Hermana Bennicka w Gdańsku, w latach 1563, 1605 i 1618 r.

Grobowce

W kościele do końca XVIII wieku chowano zmarłych w specjalnie do tego celu przygotowanych kryptach. Należeli do nich przede wszystkich zakonnicy, członkowie bydgoskiego konwentu. Chowano również (za opłatą) osoby świeckie, szczególnie zasłużone dla klasztoru i kościoła. Do ważniejszych osobistości pochowanych pod posadzką kościoła należeli m.in.:

• Paweł Koszucki, sekretarz królewski i wojski poznański, dzierżawca wsi królewskiej Bartodzieje – 1609 r.
• Mikołaj Jastrzębski, admirator obserwancji bernardyńskiej – 1610 r.
• Kazimierz Dornowski, szlachcic – 1695 r.
• Katarzyna Raczyńska, żona sędziego nakielskiego – 1695 r.
• Katarzyna Orzelska, szlachcianka – 1703 r.
• Stanisław Piniński, burgrabia bydgoski – 1715 r.
• Michał Komierowski szlachcic – 1766 r.
• Teresa Grabowska, faworyta królewska – 1769 r.

Przebudowa w okresie pruskim

Dużych zniszczeń doznał kościół w 1812 r. w czasie pobytu wojsk rosyjskich. W 1817 r. władze pruskie dokonały kasaty klasztoru, jednak wywłaszczenie własności kościelnej nastąpiło dopiero po śmierci ostatniego zakonnika ojca Nagabczyńskego w 1829 r. Wtedy władze pruskie przekazały świątynię gminie ewangelickiej (1830), a klasztor ewangelickiemu seminarium nauczycielskiemu. Zlikwidowano wtedy arkadowy dziedziniec klasztorny oraz krużganki łączące kościół z klasztorem. W latach 1840-1860 zamieniono go na magazyn mebli, słomy, a nawet wytwórnię naboi. W 1838 r. podjęto decyzję o przemianowaniu kościoła na garnizonowy – dla żołnierzy wyznania katolickiego i ewangelickiego (niem. Simultankirche). Wtedy Prusacy zburzyli kaplicę loretańską. Również wnętrze kościoła zostało poważnie przebudowane.

W latach 1864-1866 kościół został gruntownie odrestaurowany wg projektu Ferdinanda von Quasta na koszt Królestwa Prus. Główną inwestycją była przebudowa zachodniego szczytu kościoła w stylizacji neogotyckiej. Powstała wtedy okrągła wieża, kruchta oraz neogotycki szczyt zachodni.

Świątynia garnizonowa

Funkcja garnizonowa kościoła pozostała po odzyskaniu niepodległości w 1920 i temu celowi kościół służy aż do dnia dzisiejszego.

Kościół konsekrował w 1923 biskup polowy Stanisław Gall. W 1926 r. został przemianowany na wojskowy kościół parafialny pw. św. Jerzego. W czasie II wojny światowej świątynia była administrowana przez duszpasterstwo wojsk niemieckich. Od 1945 pełniła ponownie funkcję kościoła garnizonowego wojska polskiego. W 1952 r. nadano jej tytuł kościoła rektorskiego.

Kard. Stefan Wyszyński zmienił wezwanie kościoła 4 stycznia 1971 r. ze św. Jerzego na obecne. Ponowna konsekracja kościoła miała miejsce 31 maja 1971.

Architektura

Kościół zbudowany został w stylu późnego gotyku jako budowla orientowana, beztranseptowa, z tynkowanymi blendami, fryzami i opaskami okiennymi. Do prezbiterium od północy dostawiona jest kwadratowa wieża – dzwonnica z XVII wieku. Szczyt fasady zachodniej jest schodkowy, ze sterczynami o formach neogotyckich, z lat 1864-1866. W południowo-zachodnim narożniku świątyni znajduje się cylindryczna wieża, zwieńczona murowaną iglicą. Okna w nawie są ostrołukowe z neogotyckimi maswerkami.

Wnętrze świątyni stanowi jedna, nakryta sklepieniem gwiaździstym, nawa. Wewnątrz w ściany kościoła wmurowane płyty nagrobne z XVII wieku. Do kościoła przylegają dawne budynki klasztoru Bernardynów oraz kaplica św. Anny dobudowana na przełomie XVI i XVII wieku.

W kościele jest najstarszy odkryty w mieście fresk heraldyczny – orzeł z I poł. XVII w.

W 1967 podczas badań archeologicznych na południe od kościoła odkryto fundamenty kaplicy loretańskiej, pozostałości po krużgankach oraz dębową rurę dawnych wodociągów miejskich z XVI wieku. Natomiast w 1999 podczas wymiany starej posadzki odkryto podziemne krypty grzebalne. Z dawnego wyposażenia zachowana jest rokokowa ambona z 2 połowy XVIII wieku.

Należy zaznaczyć, że relikty starego wyposażenia kościoła znajdują się również w kościele katedralnym Bydgoszczy, przeniesione tam w I połowie XIX w. z kościoła pobernardyńskiego:

• ołtarz św. Rocha (1696) – w nawie południowej, na prawo od bocznego wejścia,
• ołtarz św. Antoniego (pocz. XVIII w.) – w nawie południowej, na lewo od bocznego wejścia.