Skansen Kurpiowski

Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie im. Adama Chętnika – został założony 19 czerwca 1927 roku przez Adama Chętnika jako Muzeum Kurpiowskie. Jest drugim najstarszym muzeum budownictwa ludowego w Polsce.

Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie im. Adama Chętnika – został założony 19 czerwca 1927 roku przez Adama Chętnika jako Muzeum Kurpiowskie. Jest drugim najstarszym muzeum budownictwa ludowego w Polsce.

Historia muzeum kurpiowskiego

Adama Chętnik już w 1909 rozpoczął gromadzenie zbiorów z myślą o utworzeniu muzeum kurpiowskiego. Zbierał ciekawe okazy przyrody nieożywionej, numizmaty, historyczne dokumenty, znaleziska archeologiczne, a przede wszystkim zabytki etnograficzne. Muzeum według niego miało "ułatwiać naukę szkołom miejscowym i okolicznym, związać młodzież z terenem i z ziemią polską".

Początek skansenu sięga roku 1919, kiedy Adam Chętnik, mając pokaźne zbiory etnograficzne, zwrócił się do Rady Miejskiej w Nowogrodzie o nieodpłatne przekazanie mu kawałka ziemi z miejskich nieużytków pod budowę muzeum. Po spotkaniu się z odmową, za prywatne pieniądze swojej żony Zofii zakupił 1/3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej, na wysokiej skarpie nad Narwią. W ciągu kilku lat teren, własnym kosztem, zniwelował, zadrzewił i ogrodził. W 1923 roku na tak przygotowanym placu stanął pierwszy obiekt. Był to drewniany budynek po miejscowym Biurze Odbudowy, przeniesiony na teren muzeum i adaptowany do celów wystawienniczych.

Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego, jako placówki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczyła już ponad 2.000 eksponatów. W następnych latach zbiory były sukcesywnie powiększane. W 1930 roku stanął kolejny budynek muzealny oraz altana, ule i kapliczki. Na placu przed budynkami ustawiono odrzynek 500-letniej sosny bartnej.

W latach 1928-1930 Adam Chętnik zrzekł się muzeum na rzecz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, w zamian za pozostawienie mu kierownictwa i pieczy nad tą placówką. Teoretycznie Muzeum Kurpiowskie stało się statutową placówką PTK, ale ciągle pozostawało pod opieką Adama Chętnika, który sam musiał troszczyć się nie tylko o dalsze gromadzenie zbiorów i właściwe ich przechowywanie, lecz także o funkcjonowanie muzeum jako placówki oświatowej i turystycznej.

W 1933 r. Towarzystwo Naukowe Płockie otworzyło w pobliżu skansenu Stację Badań Naukowych Dorzecza Środkowej Narwi, której kierownikiem został Adam Chętnik. Stacja posiadała oddzielny lokal, pracownię, bibliotekę oraz miejsca noclegowe. Do wybuchu II wojny światowej stacja zgromadziła około 10 000 eksponatów z zakresu archeologii, historii, geologii i etnografii. Biblioteka liczyła ponad 4 000 woluminów.

W wyniku działań wojennych 1939 roku muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, jak i te ewakuowane do Łomży, Dębowa i Szczepankowa zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, brama wejściowa od strony rzeki oraz nieliczne eksponaty żelazne, które dały początek stworzonemu w 1948 r. Muzeum w Łomży.

W 1956 r. zorganizowano pod Łomżą wystawę rolniczą, na której łomżyńskie muzeum zaprezentowało ekspozycję poświęcona tradycyjnemu rolnictwu kurpiowskiemu oraz wyposażeniu chałupy kurpiowskiej. W dwa lata później wystawa przeniesiona do Nowogrodu, pod nazwą „Dawna Zagroda Kurpiowska”, zapoczątkowała odbudowę zniszczonego w czasie wojny skansenu, jako działu Muzeum w Łomży. Drugim narodzinom nowogrodzkiego muzeum towarzyszył, podobnie jak poprzednio, Adam Chętnik, który po przejściu na emeryturę, społecznie kierował odbudową skansenu. Powiększono teren muzeum poprzez włączeniu tzw. Wzgórza Ziemowita. Obok wyremontowanych odrzynków drzew bartnych i bramy z Dud Puszczańskich zaczęło przybywać nowych obiektów budownictwa kurpiowskiego. W 1963 roku w najstarszej części muzeum uroczyście otwarto wystawę bartniczopszczelarską. Obecnie na terenie skansenu znajduje się 25 zabytkowych obiektów drewnianych i kilkadziesiąt obiektów tzw. małej architektury (bramy, studnie, kapliczki itd.).

Teren skansenu wpisany jest do rejestru zabytków (nr A-416/14/A z 23.11.1963 i A-536 z 21.08.1995).

Istniejące zabytki

Obecnie na trasie zwiedzania muzeum, znajdują się 34 obiekty:

1. Studnia z Brańszczyka (rekonstrukcja)
2. Dworek z Brzózek, I poł. XIXw.
3. Leśniczówka z Zawodzia. pocz. XXw.
4. Bróg do przechowywania siana z Morgownik (rekonstrukcja)
5. Spichlerz z Cięćka, koniec XIX wieku
6. Pomnik Stacha Konwy (replika, oryginał z 1922 zniszczony podczas wojny)
7. Ule-kłody tzw. stojaki, XIX w.
8. Altana widokowa
9. Chałupa z Myszyńca Starego, koniec XIX w.
10. Stodoła z Wejdy, XIX w.
11. Kierat ze Zdebiska, XIX w.
12. Spiechlerz z Piątkowizny, pocz. XX w.
13. Folusz do sukna z Jurk, koniec XIX w.
14. Wiatrak z Piewek, 1920 r.
15. Skrzykowe ule ramowe, pocz. XIX w
16. Buda rybacka
17. Łódź dębowa z wczesnego średniowiecza
18. Chałupa z Kadzidła, XIXw.
19. Spichlerz z Kadzidła, 1915 r.
20. Spichlerz z Dylewa Starego przełom XVIII/XIX
21. Folusz do sukna
22. Chałupa z Gawrych, koniec XVIII w.
23. Olejarnia z Witowego Mostu,XIX w.
24. Kuznia z Zalasa, konie XVIIIw.
25. Młyn wodny z Dobregolasu, II poł. XIX w.
26. Chałupa z Witowego Mostu, II poł. XIX w.
27. Chałupa z Baranowa, 1805 r.
28. Obora z Wyku, koniec XIX w.
29. Stodoła z Dobregolasu, koniec XIX w.
30. Karczma z Dylewa
31. Altana widokowa
32. Chałupa z Łysych, 1923 r.
33. Odrzynki drzew bartnych
34. Ule-kłody, XIX w.