Kamienica Hetmańska

Kamienica Hetmańska (tzw. Stara Mennica) – zabytkowa kamienica z XIV wieku przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie o cennej dekoracji rzeźbiarskiej z motywami heraldycznymi w jednej z sal, być może stanowiąca w XIV w. rezydencję królewską w mieście.

Kamienica Hetmańska (tzw. Stara Mennica) – zabytkowa kamienica z XIV wieku przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie o cennej dekoracji rzeźbiarskiej z motywami heraldycznymi w jednej z sal, być może stanowiąca w XIV w. rezydencję królewską w mieście.

Historia

Nazwa kamienicy pochodzi z XVIII w., gdy była własnością rodu Branickich, w tym m.in. hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Budowla istniała jednak wcześniej, była zapewne jedną ze starszych murowanych budowli świeckich miasta.

Najstarsze mury kamienicy (przyziemia) pochodzą najprawdopodobniej jeszcze z końca XIII w., a mury frontowe w sporej części z 1. połowy XIV w. Wielka rozbudowa kamienicy nastąpiła w 3. ćwierci XIV w. - m.in. od strony Rynku pojawiło się przedproże, a od frontu stworzono dwa duże pomieszczenia: wspartą na czterech filarach trzynawową halę w przyziemiu (obecnie w piwnicy) oraz położoną na wyższej kondygnacji reprezentacyjną salę ze zwornikami o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej (p. niżej, "Sala gotycka"). W XV w. kamienicę podwyższono, wznosząc dodatkową kondygnację.

Kamienica początkowo stanowiła własność królewską lub miejską. Przed początkiem XVI w. przeszła w ręce prywatne. W XVI w. kamienica należała do kupieckiej rodziny Berów, której przedstawiciele mieli prawo bicia monety (stąd alternatywna nazwa: "Stara Mennica"). W 1. połowie XVII w. kamienica została zaadoptowana na pałac Ossolińskich, pod koniec tego stulecia trafiła zaś w ręce Branickich. W XVIII w. Braniccy dokonali dwukrotnie jej przebudowy, nadając jej barokowy charakter oraz wznosząc (niezachowaną) attykę. Następnie w r. 1816 jako zrujnowana została kupiona przez Teodora Anzelma Dzwonkowskiego, wówczas został przeprowadzony gruntowny remont kamienicy. Wtedy to powstała fasada kamienicy przypominająca kształt obecny. W 1850 spłonęła w wielkim pożarze miasta – po nim została odbudowana wg projektu Feliksa Radwańskiego (podniesiono ją wówczas o jedno piętro). W czasie zaborów kamienica kilkakrotnie pełniła funkcję koszar wojsk austriackich.

W 2. połowie XX w. kamienica przeszła generalny remont połączony z częściowym odtworzeniem jej wyglądu z XVIII w.

"Sala gotycka"

Na obecnym parterze Kamienicy Hetmańskiej, ponad obszerną salą gotycką wspartą na czterech filarach (dawniej w przyziemiu, dzisiaj w piwnicy), w pomieszczeniach zajętych przez księgarnię (na lewo od bramy wjazdowej), znajduje się reprezentacyjna sala o wyjątkowym wystroju (dzisiaj przedzielona na dwie części). Pochodząca w 2. połowy XIV w., prawdopodobnie z ostatniego okresu panowania Kazimierza Wielkiego, posiada gotyckie sklepienie krzyżowe ze zwornikami o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej (wyjątkowej dla architektury świeckiej tego okresu). Szczególnie cenne są zworniki przedstawiające głowy Kazimierza Wielkiego oraz głowę kobiecą, być może Elżbiety Łokietkówny. Cała grupa zworników przedstawia herby ziem Korony Królestwa Polskiego (Małopolska, Wielkopolska, Kujawy, Ruś, ziemia dobrzyńska, ziemia sandomierska). Kilka wreszcie ostatnich przedstawia wyobrażenia alegoryczne czy zwierzęce (trzech brodatych starców, suka ze szczeniętami, smok zwinięty w kłębek). Bogaty program heraldyczny zworników (związany z ziemiami Korony, często porównywany do programów kościelnych fundacji kazimierzowskich w Stopnicy i Wiślicy), bogactwo architektoniczne sali oraz wielkie rozmiary samej kamienicy skłaniały nieodmiennie badaczy do przypisywania temu miejscu szczególnego znaczenia, związanego zazwyczaj z osobą króla Kazimierza Wielkiego. Początkowo domniemywano, że mogło to być miejsce odbywania sądów królewskich (np. sądu wyższego prawa niemieckiego), względnie pierwsza siedziba uniwersytetu krakowskiego (tę hipotezę praktycznie już zarzucono). Niekiedy łączono też to miejsce nie z władzą królewską, a miejską. Obecnie często przypuszcza się, iż kamienica pełniła wówczas funkcją miejskiej rezydencji królewskiej (pałacu).