Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela

Kościół parafialny pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach

Obecny kościół jest trzecią, na tym samym miejscu, świątynią parafialną miasta. W poł. XIII wieku powstała parafia i kościół (zapewne drewniany) za czasów Bolesława Wstydliwego. Pomiędzy 1306 a 1308 rokiem budynek spłonął podczas wojny Władysława Łokietka z biskupem Janem Muskatą. Szybko został odbudowany, gdyż wzmiankowany był w latach 1325 - 27, zapewne też był to kościół drewniany i nieduży. Nie wiadomo czy przetrwał pożar miasta w 1407 roku. Pewne jest że był czynny w 2 dekadzie XV wieku, gdyż z roku 1414 i 1418 są o nim wzmianki. Co się stał z tym kościołem, nie wiadomo. Nie uległ prawdopodobnie pożarowi, ale został zapewne ze względu na zły stan i wiek (ponad 100 lat), oraz niewystarczającą pojemność rozebrany, aby ustąpić miejsce nowej murowanej budowli. XV wiek to rozkwit gospodarczy Proszowic i mieszkańcy mogli pozwolić sobie na budowę murowanej świątyni w stylu gotyckim, o wiele większej od poprzednich. Kościół został ukończony w 1454 roku. Długosz porównywał go z najpiękniejszymi świątyniami Krakowa. Kościół parafialny w Proszowicach już w tych zamierzchłych czasach należał do znaczniejszych, większych i piękniejszych w diecezji krakowskiej, co zresztą ma swoje uzasadnienie w tym, że fundatorem i zarazem jego kolatorem był król polski. Najstarsze dokumenty wymieniają, że kościół proszowski miał podwójny tytuł: Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela. Kościół był miejscem sprawowania sejmików szlacheckich od XV wieku, które działały aż do rozbiorów. W czasie jednego z nich w 1595 r. doszło do rozlewu krwi w świątyni i musiała ona być na nowo konsekrowana. W 1550 roku król Zygmunt II August oddał kościół i parafię pod opiekę Akademii Krakowskiej. Od tej chwili aż do 1819 roku, proboszczami parafii byli profesorowie tej uczelni m.in. ks. Wacław z Oświęcimia, ks. Aleksander Krzysztoporski, ks. Jakub z Ujścia, (proboszczowie rzadko rezydowali w parafii, pełniąc obowiązki wobec Akademii, przebywali najczęściej w Krakowie).

Obecny gotycki kościół zbudowany został na planie prostokąta z wydłużonym prezbiterium od strony wschodniej, wielobocznie zamkniętym i wzmocnionym systemem szkarp przyporowych. Trójnawowy korpus halowy, orientowany. Murowany z czerwonej cegły o wzorach z zendrówek, posiada ościeże okienne i 7 portali ostrołukowych wykonanych w kamieniu. Najciekawszym portalem gotyckim z XV wieku wewnątrz kościoła jest portal prostokątny ozdobiony od góry laskowaniem, z nadprożem o wykroju w osi grzbietu zaznaczonym podwójnym profilowaniem z dwoma tarczami herbowymi umieszczonymi symetrycznie po obu stronach osi, od lewej na czerwonym polu biały orzeł, po prawej czerwona tarcza z białym pasem, drzwi w portalu XX-wieczne wykonane na wzór dawnych. Przy prezbiterium od strony północnej znajduje się kaplica św. Teresy będąca dawną zakrystią ufundowaną w 1497 r. przez Królową Elżbietę żonę Kazimierza IV Jagiellończyka. Przy niej znajduje się dawny skarbiec, zakrystia oraz kaplica św. Barbary. Kruchta od południa i kaplica św. Barbary od północy posiadają gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe oparte na maswerkowych wspornikach.

Załamanie gospodarcze miasta i wojny w XVII-XIX wieku miały negatywny wpływ na kościół, brakowało środków na remont. 22 maja 1824 r. w czasie gwałtowniej burzy runęła ściana szczytowa i zwaliło się piękne gotyckie krzyżowo-żebrowe sklepienie. Cegły z walącego się kościoła zasypały do połowy Rynek. Ucierpiało też wyposażenie kościoła. Odbudowa trwała 12 lat. Kościół został skrócony o jedno przęsło, (pierwotnie był wsparty na sześciu filarach, trzy przęsła). Powstała nowa neogotycka fasada (wcześniejsza fasada sprzed 1824 znajdowała się w miejscu obecnej XIX-wiecznej bramy stojącej przed świątynią, kościół sprzed katastrofy był o wiele dłuższy, a i fasada była okazalsza). W miejscu gotyckich krzyżowo-żebrowych sklepień powstał płaski sufit oparty na czterech kolumnach, zachowany do dzisiaj. Spłaszczono o ok. 5 m stromy gotycki dach. Katastrofa nastąpiła w krytycznym okresie historycznym, brakowało środków, a zapewne i inicjatywy dla uratowania budowli w jej dotychczasowej i stylowej formie. Odbudowa prowadzona do 1836 r. doprowadziła do daleko idących zmian i uproszczeń. W 1914 r. zaraz po wybuchu I wojny światowej Rosjanie, cofając się spod Krakowa, okopali się w Opatkowicach. Austriacy z Łaganowa bombardowali miasto. Pod gradem kul zwalił się kościół parafialny i spłonął niemal doszczętnie. Pozostał tylko szkielet zrujnowanych murów. W latach 20. i 30. XX wieku kościół został odbudowany. W ten sposób kubatura proszowiciego kościoła w stosunku do średniowiecznego pierwowzoru zmniejszyła się o ok. 40%.

Kościół parafialny pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach

Obecny kościół jest trzecią, na tym samym miejscu, świątynią parafialną miasta. W poł. XIII wieku powstała parafia i kościół (zapewne drewniany) za czasów Bolesława Wstydliwego. Pomiędzy 1306 a 1308 rokiem budynek spłonął podczas wojny Władysława Łokietka z biskupem Janem Muskatą. Szybko został odbudowany, gdyż wzmiankowany był w latach 1325 - 27, zapewne też był to kościół drewniany i nieduży. Nie wiadomo czy przetrwał pożar miasta w 1407 roku. Pewne jest że był czynny w 2 dekadzie XV wieku, gdyż z roku 1414 i 1418 są o nim wzmianki. Co się stał z tym kościołem, nie wiadomo. Nie uległ prawdopodobnie pożarowi, ale został zapewne ze względu na zły stan i wiek (ponad 100 lat), oraz niewystarczającą pojemność rozebrany, aby ustąpić miejsce nowej murowanej budowli. XV wiek to rozkwit gospodarczy Proszowic i mieszkańcy mogli pozwolić sobie na budowę murowanej świątyni w stylu gotyckim, o wiele większej od poprzednich. Kościół został ukończony w 1454 roku. Długosz porównywał go z najpiękniejszymi świątyniami Krakowa. Kościół parafialny w Proszowicach już w tych zamierzchłych czasach należał do znaczniejszych, większych i piękniejszych w diecezji krakowskiej, co zresztą ma swoje uzasadnienie w tym, że fundatorem i zarazem jego kolatorem był król polski. Najstarsze dokumenty wymieniają, że kościół proszowski miał podwójny tytuł: Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela. Kościół był miejscem sprawowania sejmików szlacheckich od XV wieku, które działały aż do rozbiorów. W czasie jednego z nich w 1595 r. doszło do rozlewu krwi w świątyni i musiała ona być na nowo konsekrowana. W 1550 roku król Zygmunt II August oddał kościół i parafię pod opiekę Akademii Krakowskiej. Od tej chwili aż do 1819 roku, proboszczami parafii byli profesorowie tej uczelni m.in. ks. Wacław z Oświęcimia, ks. Aleksander Krzysztoporski, ks. Jakub z Ujścia, (proboszczowie rzadko rezydowali w parafii, pełniąc obowiązki wobec Akademii, przebywali najczęściej w Krakowie).

Obecny gotycki kościół zbudowany został na planie prostokąta z wydłużonym prezbiterium od strony wschodniej, wielobocznie zamkniętym i wzmocnionym systemem szkarp przyporowych. Trójnawowy korpus halowy, orientowany. Murowany z czerwonej cegły o wzorach z zendrówek, posiada ościeże okienne i 7 portali ostrołukowych wykonanych w kamieniu. Najciekawszym portalem gotyckim z XV wieku wewnątrz kościoła jest portal prostokątny ozdobiony od góry laskowaniem, z nadprożem o wykroju w osi grzbietu zaznaczonym podwójnym profilowaniem z dwoma tarczami herbowymi umieszczonymi symetrycznie po obu stronach osi, od lewej na czerwonym polu biały orzeł, po prawej czerwona tarcza z białym pasem, drzwi w portalu XX-wieczne wykonane na wzór dawnych. Przy prezbiterium od strony północnej znajduje się kaplica św. Teresy będąca dawną zakrystią ufundowaną w 1497 r. przez Królową Elżbietę żonę Kazimierza IV Jagiellończyka. Przy niej znajduje się dawny skarbiec, zakrystia oraz kaplica św. Barbary. Kruchta od południa i kaplica św. Barbary od północy posiadają gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe oparte na maswerkowych wspornikach.

Załamanie gospodarcze miasta i wojny w XVII-XIX wieku miały negatywny wpływ na kościół, brakowało środków na remont. 22 maja 1824 r. w czasie gwałtowniej burzy runęła ściana szczytowa i zwaliło się piękne gotyckie krzyżowo-żebrowe sklepienie. Cegły z walącego się kościoła zasypały do połowy Rynek. Ucierpiało też wyposażenie kościoła. Odbudowa trwała 12 lat. Kościół został skrócony o jedno przęsło, (pierwotnie był wsparty na sześciu filarach, trzy przęsła). Powstała nowa neogotycka fasada (wcześniejsza fasada sprzed 1824 znajdowała się w miejscu obecnej XIX-wiecznej bramy stojącej przed świątynią, kościół sprzed katastrofy był o wiele dłuższy, a i fasada była okazalsza). W miejscu gotyckich krzyżowo-żebrowych sklepień powstał płaski sufit oparty na czterech kolumnach, zachowany do dzisiaj. Spłaszczono o ok. 5 m stromy gotycki dach. Katastrofa nastąpiła w krytycznym okresie historycznym, brakowało środków, a zapewne i inicjatywy dla uratowania budowli w jej dotychczasowej i stylowej formie. Odbudowa prowadzona do 1836 r. doprowadziła do daleko idących zmian i uproszczeń. W 1914 r. zaraz po wybuchu I wojny światowej Rosjanie, cofając się spod Krakowa, okopali się w Opatkowicach. Austriacy z Łaganowa bombardowali miasto. Pod gradem kul zwalił się kościół parafialny i spłonął niemal doszczętnie. Pozostał tylko szkielet zrujnowanych murów. W latach 20. i 30. XX wieku kościół został odbudowany. W ten sposób kubatura proszowiciego kościoła w stosunku do średniowiecznego pierwowzoru zmniejszyła się o ok. 40%.

Wnętrze

Wystrój wnętrza kościoła był bardzo bogaty, niestety do naszych czasów przetrwała tylko mała część pierwotnego wyposażenia. Można to wytłumaczyć licznymi katastrofami, którym ulegał przez wieki. W 1418 roku Wojciech Jastrzębiec, biskup krakowski, erygował ołtarz NMP i śś. Piotra i Pawła, ufundowany przez Dziersława kanonika skalbmierskiego. W 1453 roku Zbigniew Oleśnicki, biskup krakowski, rozstrzygnął spór między rajcami miasta a Goworkiem z Makocic co do miejsca, w którym miały być umieszczone w nowym murowanym kościele ołtarze ze starego kościoła, oraz zarządza sposób obsadzania dzwonnika. W 1496 roku Jan Olbracht zezwala Klemensowi Slonko, rajcy proszowskiemu, wznieść nowy ołtarz w kościele. Najstarsze szczegółowe opisy o ołtarzach spotykamy u Kazimierskiego w roku 1595, który wylicza 11 ołtarzy w kościele. Dekret z wizyty Łubieńskiego z roku 1747 wspomina ogólnie, że w kościele jest już 16 ołtarzy. Wizyta Kochańskiego z 1783 roku przyniosła opis poszczególnych ołtarzy, było ich 13 (?). W 1913 roku było 9 ołtarzy. Po zniszczeniach wojennych z 1914 roku, większa część wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu. Obecnie są tylko 3 ołtarze. Ołtarz główny barokowy z 1631 roku wykonany przez rzeźbiarza krakowskiego Mikołaja Przybysławczyka a w nim obraz pochodzący z 1636 roku, przedstawiający scenę Ukrzyżowanie, u góry ołtarza znajduje się obraz Koronacja Matki Boskiej z XVII wieku. Dwa ołtarze boczne barokowe (w dużym stopniu zrekonstruowane w latach 1933-34), południowy z poł. XVIII wieku z obrazem św. Anny Samotrzeciej (XVII wiek), północny z I poł. XVIII wieku z obrazem Matki Boskiej Łaskawej (1933 rok, sukienka z ok. 1700 roku). W kościele znajdują się gotyckie hermy, pełniące funkcję oprawy relikwii, pochodzą z XV wieku i przedstawiają św. Wojciecha, św. Jakuba, św. Helenę, św. Barbarę i piąty nieznanej świętej. Sprzęty liturgiczne z XV-XVIII wieku. Łuk tęczowy późnobarokowy z ok. 1718 roku, belka profilowana, krucyfiks dwustronny. Krucyfiksy z XV - XVIII wieku. Barokowe obrazy z XVII – XVIII wieku. Barokowa chrzcielnica w kształcie kielicha i kropielnica z XVII wieku. Stalle z XVIII i XIX wieku. Epitafia z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługują obrazy Drogi Krzyżowej, wykonane w 1905 roku przez artystę Feliksa Nałęcz Cichockiego. Istotnym elementem wystroju prezbiterium są pochodzące z lat 30. XX wieku witraże, wykonane w słynnym krakowskim zakładzie S. G. Żeleńskiego. Zarówno witraże, jak i pokrywająca ściany całego kościoła polichromia z lat 1930-1933, są dziełem tego samego artysty, prof. Jana Bukowskiego z Krakowa. Organy znajdujące się w kościele pochodzą z 1937 roku (wcześniejsze z XVII wieczne uległy zniszczeniu).

Inne

Przy kościele stoi dzwonnica z lat 1946-1948, murowana, wolnostojąca, na miejscu wcześniejszej drewnianej, zniszczonej w czasie II wojny światowej. Ogrodzenie kościelne z 1894 roku, w granicach cmentarza przykościelnego który został zlikwidowany pod koniec XVIII wieku. Obok kościoła stoi krzyż żelazny na kamiennym cokole z XIX wieku, oraz figurka Matki Boskiej. Obecna plebania z 1902 roku na miejscu wcześniejszych, przebudowana w latach 60. XX wieku. W skład zespołu kościelnego wchodzi dom sióstr zakonnych.

Do parafii należy ok. 10500 wiernych z Proszowic i kliku pobliskich wsi: Gniazdowice, Górka Stogniowska, Górka Jaklińska, Jakubowice, Jazdowiczki, Kowary, Łaganów, Makocice, Opatkowice, Stogniowice, Szczytniki, Szklana.