Kościół Świętego Ducha

Kościół Świętego Ducha – świątynia rzymskokatolicka w Toruniu. Do 1945 budynek służył jako kościół ewangelicko-augsburski, po czym przeszedł w ręce zakonu jezuitów.

Obecnie jest siedzibą prowadzonego przez jezuitów toruńskiego duszpasterstwa akademickiego.

Kościół Świętego Ducha – świątynia rzymskokatolicka w Toruniu. Do 1945 budynek służył jako kościół ewangelicko-augsburski, po czym przeszedł w ręce zakonu jezuitów.

Obecnie jest siedzibą prowadzonego przez jezuitów toruńskiego duszpasterstwa akademickiego.

Historia

Potrzeba budowy nowej świątyni dla staromiejskiej gminy ewangelickiej w Toruniu zrodziła się w wyniku następstw rozruchów religijnych między katolikami a protestantami, jakie wybuchły w mieście w lipcu 1724 (tumult toruński). W ramach sankcji karnych gmina ewangelicka pozbawiona została swej głównej dotąd świątyni – dawnego kościoła franciszkańskiego pw. Najświętszej Marii Panny i nabożeństwa odprawiano w ciasnej sali Dworu Artusa.

Po zebraniu funduszy w kraju i zagranicą, w tym na terenie Niemiec, w Anglii i w Danii, dokąd w tym celu udał się osobiście senior duchowieństwa toruńskiego ks. Krzysztof Andrzej Henryk Geret Rada Miasta rozpisała konkurs na opracowanie projektu nowej świątyni, w wyniku którego w 1741 wybrano ostatecznie pracę drezdeńskiego architekta Andreasa Adama zwanego Bähr. Prace budowlane rozpoczęto dwa lata później, szybko jednak zostały one przerwane w wyniku niesprzyjającej sytuacji polityczno-społecznej, budowa świątyni poczęła bowiem budzić sprzeciw w szerszych kołach radykalnego obozu katolickiego – katolicy traktowali kwestię powstania nowej świątyni luterańskiej jako złamanie sankcji karnych nałożonych na Toruń po tumulcie. Tym sposobem król August III wydał zakaz budowy kościoła, bojąc się wybuchu nowych starć na tle religijnym. W 1754 królewską decyzją zezwolono na wykorzystanie istniejących już fundamentów świątyni, w celu wzniesienia domu modlitwy. Budynek ten – by nie drażnić katolików – nie mógł jednak przypominać kościoła, a jedynie skromną kamienicę mieszczańską. Jako że twórca poprzedniej koncepcji architektonicznej świątyni już nie żył, powstała potrzeba znalezienia nowego architekta. Został nim młody, wówczas 26-letni, budowniczy – pochodzący z Torunia Efraim Schroeger. Opracowany przez niego projekt zatwierdzono w 1755, już 18 lipca 1756 nastąpiło uroczyste poświęcenie kościoła. Pracami budowlanymi kierował August Konrad Hoffmann. Ponieważ w międzyczasie wyczerpały się fundusze, przeprowadzono kwestę w Gdańsku, Elblągu, Malborku i w Grudziądzu, a ponieważ nie wystarczała, na dwuletnią kwestę zagraniczną udał się Samuel Luter Geret. Od 1817 r., po wprowadzeniu unii kościelnej w Prusach, był to Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej.

Długość kościoła wynosi 46 m, szerokość 23 m, wysokość wnętrza 14 m. Mieścił ok. 1300 osób, w tym 500 na emporach. Oprócz nabożeństw w języku niemieckim, do 1797 odbywały się także polskie. W postaci bezwieżowego domu modlitwy budowla dotrwała do schyłku XIX w. Wprawdzie w 1856 powołano do życia towarzystwo budowy wieży, jednak zbiórka szła dość opieszale i dopiero w 1891 Berlińskie Towarzystwo Architektów rozpisało konkurs, na którym wybrano neobarokowy projekt Hugona Hartunga i Carla Schäfera. Ostatecznie wieżę wysokości 64 m wzniesiono 1897-1899 wg projektu samego Hartunga.

Wyposażenie

Kościół mieści szereg XVIII-wiecznych dzieł sztuki:

• baldachimowy ołtarz główny autorstwa Efraima Schroegera, z rzeźbami autorstwa Jana Antoniego Langenhahna Starszego
• dwa późnobarokowe intarsjowane portale dębowe do zakrystii (1756)
• ambonę z bogato dekorowanym baldachimem (1759)
• obraz Chrystus na jeziorze Genezaret, zdobiący podniebienie empory organowej, autorstwa J. S. Neudecka (1759)
• zegar szafkowy (XVIII w.)
• rokokowe intarsjowane szafki ścienne
• chrzcielnica marmurowa – obecnie kropielnica – wykonana 1689 dla kościoła Mariackiego
• późnobarokowe retabulum ołtarzowe, dawniej w zakrystii, być może z prowizorycznej kaplicy w Dworze Artusa
• freski wokół ambony, który ciągnie się od podstawy filaru aż po samo sklepienie, oraz wokół portalu dębowego do zakrystii

Ponaddto w kościele znajdują się:

• neobarokowa balustrada komunijna
• neobarokowa mensa ołtarzowa
• ołtarze boczne, m.in. Niepokalanego Poczęcia NMP, ufundowany przez toruńskie cechy rzemieślnicze w 1945 r. (Ignacy Zelek) i Świętej Rodziny z 1969 r. (Hanna Brzuszkiewicz).

Po przejęciu świątyni przez jezuitów w 1945 r. usunięto z kościoła część wyposażenia (tarcze ze złoconymi gwiazdami na sklepieniu, epitafia burmistrzów Antoniego Gieringa, zm. w 1759 r. i Christiana Klosmanna, zm. w 1774 r.) oraz rozebrano empory w nawach bocznych. Zaginęły portrety pastorów, ewangelickie konfesjonały i płyty nagrobne przeniesione z cmentarza św. Jerzego.

Duża część wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu podczas pożaru w maju 1989. Ogień strawił m.in.

• rokokowe organy (1756-1759), dzieło gdańskiego warsztatu Fryderyka Rudolfa Dalitza, znanego z budowy słynnych organów oliwskich, obecnie zrekonstruowane z wykorzystaniem zachowanych fragmentów rzeźb
• malowidła ścienne (1952-1953) za ołtarzem głównym, autorstwa Jerzego Hoppena, Anny i Leonarda Torwirtów.