Kopalnia soli Wieliczka

Kopalnia soli „Wieliczka” – kopalnia soli kamiennej, w Wieliczce pod Krakowem. Od XIII wieku do 1772 wspólnie z kopalnią soli „Bochnia” wchodziła w skład przedsiębiorstwa Żupy krakowskie. Sole wydobywane w kopalni pochodzą z miocenu i zostały wraz utworami towarzyszącymi tektonicznie przesunięte przez ruchy orogenezy alpejskiej w obecne miejsce z pierwotnej lokalizacji odległej o minimum kilkadziesiąt kilometrów.

W 1976 roku kopalnia wpisana została do krajowego rejestru zabytków. Dwa lata później w 1978 roku wpisana przez UNESCO na pierwszą Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W 1989 roku Kopalnia Soli „Wieliczka” poszerzyła Listę Światowego Dziedzictwa Zagrożonego, z której została skreślona w 1998 roku. Od 1994, to także pomnik historii Polski. 30 czerwca 1996 roku zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Kopalnia soli Wieliczka w 2007 r. w plebiscycie „Rzeczpospolitej” została uznana za jeden siedmiu cudów Polski, zdobywając największą liczbę głosów.

Kopalnię odwiedziło w 2006 roku 1 065 857 gości, z tego 58% odwiedzających stanowili obcokrajowcy. Spośród nich najwięcej do kopalni przyjechało Brytyjczyków – ponad 57 tysięcy i Niemców – ponad 50 tysięcy.

Kopalnia soli „Wieliczka” – kopalnia soli kamiennej, w Wieliczce pod Krakowem. Od XIII wieku do 1772 wspólnie z kopalnią soli „Bochnia” wchodziła w skład przedsiębiorstwa Żupy krakowskie. Sole wydobywane w kopalni pochodzą z miocenu i zostały wraz utworami towarzyszącymi tektonicznie przesunięte przez ruchy orogenezy alpejskiej w obecne miejsce z pierwotnej lokalizacji odległej o minimum kilkadziesiąt kilometrów.

W 1976 roku kopalnia wpisana została do krajowego rejestru zabytków. Dwa lata później w 1978 roku wpisana przez UNESCO na pierwszą Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W 1989 roku Kopalnia Soli „Wieliczka” poszerzyła Listę Światowego Dziedzictwa Zagrożonego, z której została skreślona w 1998 roku. Od 1994, to także pomnik historii Polski. 30 czerwca 1996 roku zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Kopalnia soli Wieliczka w 2007 r. w plebiscycie „Rzeczpospolitej” została uznana za jeden siedmiu cudów Polski, zdobywając największą liczbę głosów.

Kopalnię odwiedziło w 2006 roku 1 065 857 gości, z tego 58% odwiedzających stanowili obcokrajowcy. Spośród nich najwięcej do kopalni przyjechało Brytyjczyków – ponad 57 tysięcy i Niemców – ponad 50 tysięcy.

Charakterystyka

Wielicka kopalnia liczy 9 poziomów, z których pierwszy – poziom Bono – sięga na głębokość 64 metrów, zaś ostatni leży 327 metrów pod powierzchnią ziemi. Łączna długość chodników łączących około 3000 wyrobisk (chodników, pochylni, komór eksploatacyjnych, jezior, szybów, szybików), przekracza 300 km. Kubatura zespołu wyrobisk to ok. 7,5 mln m³.

Kopalnię cechuje unikalny mikroklimat, na który składa się – obok dużej wilgotności i zawartości chlorku sodu – stała temperatura (ok. 9-12 °C), ciśnienie, jonizacja i wysoka zawartość w powietrzu potasu, magnezu i wapnia. Sprzyja on prowadzonym na głębokości 135 metrów, w komorze Jezioro Wessel, turnusom rehabilitacyjnym dla osób ze schorzeniami górnych dróg oddechowych.

W kopalni powstało w roku 1951 Muzeum Żup Krakowskich. Jego założycielem i długoletnim dyrektorem był profesor Alfons Długosz. Żupa Krakowska (czyli kopalnie: wielicka i bocheńska) to jedyne obiekty górnicze na świecie czynne bez przerwy od średniowiecza do chwili obecnej, pozwalające prześledzić rozwój wydobycia soli twardej oraz solanki w poszczególnych epokach historycznych. Najstarszą zlokalizowaną dziś częścią kopalni wielickiej, w której odbywało się wydobywanie soli kamiennej metodami mechanicznymi, jest otoczenie góry (szybu) Goryszowski, pochodzące z drugiej połowy XIII w.

Historia eksploatacji

Początki pozyskiwania soli na terenie Wieliczki wiążą się z eksploatacją "źródeł solnych" czyli samoistnych na tym obszarze wypływów solanki. Roztwór gromadzono i oczyszczano, by następnie poddać go warzeniu (gotowaniu). Początki eksploatacji sięgają epoki środkowego neolitu (3 tys. przed Chr.) Dokumentują to liczne znaleziska archeologiczne, prowadzone po II w. św. Większość odkryć to zasługa pracowników naukowych Muzeum Żup Krakowskich. Szczególnie ciekawie prezentują się prehistoryczne instalacje służące do ewaporacji (odparowywania) solanki. Na wielkich paleniskach ustawiano kilka, potem kilkanaście naczyń glinianych o wydłużonym kształcie, które zawierały roztwór naturalnie nasycony. Proces podgrzewania pozwalał osiągnąć najpierw gęsty roztwór (melasę) z czasem zaś zestaloną masę o dużej zawartości soli jadalnej (NaCl). Eksploatacja źródeł solankowych trwała 3-4 tysiącleci, do momentu ustania naturalnych, obfitych wypływów. Wtedy to (tj. na przełomie XII i XIII po Chr.) rozpoczęło się drążenie głębszych studni, które pozwalały na wydobywanie potrzebnej warzelniom solanki. Zapewne w czasie kopania jednej z takich studni natrafiono na sól w postaci zestalonej - kamienną. Pierwszy szyb umożliwiający pozyskiwanie soli kamiennej zgłębiono w nieodległej Bochni. Niebawem także Wieliczka stała się miejscem, gdzie natrafiono na płytko zalegające złoża drogocennego minerału. Wkrótce studnie zamieniły się w szyby, czyli drogi pionowej komunikacji z biegnącymi poziomo chodnikami i wyrobiskami. Tak powstała kopalnia.

Opieka nad górnikami

Ze źródeł historycznych wiadomo, że zarząd kopalni troszczył się o swoich pracowników. W 1289 roku książę Henryk IV Probus nakazał zbudować w Wieliczce łaźnię, która pełniła także funkcję miejsca pracy cyrulików oferujących m.in. proste zabiegi chirurgiczne, a także miejsca pomocy ofiarom wypadków oraz wdowom i sierotom po górnikach. W 1363 roku król Kazimierz III Wielki ufundował przy kopalni szpital prowadzony przez zakon św. Ducha (por. historia szpitalnictwa). W 1697 r. posadę cyrulika kopalnianego objęła pierwsza w Polsce kobieta, Magdalena Bendzisławska.

Geologia

Wielicka kopalnia usytuowana jest w zachodniej części podkarpackich złóż solnych, których wiek określany jest na około 15 milionów lat. Złoże powstało w okresie mioceńskim, wieku badeńskim, w trakcie zaniku Morza Mioceńskiego, które stało się morzem zamkniętym o wysokim stopniu zasolenia.

Gorący klimat oraz stale obniżające się dno (efekt powstawania Karpat) stworzyły warunki sprzyjające sedymentacji. W pierwszej kolejności zaczęły osadzać się węglany następnie siarczany, a na końcu sole kamienne, przy czym w południowej części akwenu doszło do uformowania się złoża bryłowego (zubrowego) a w północnej i środkowej jego części powstało złoże pokładowe (warstwowe). Czas trwania procesu sedymentacji określany jest na 15-20 tysięcy lat, po nim nastąpił proces wypełniania zbiornika warstwami ilastymi i mułowymi. Podczas ostatnich ruchów górotwórczych Karpat nastąpiło nasunięcie się złoża bryłowego na pokładowe. Obecnie wielickie złoże solne ma około 10 km długości, 600-1500 m szerokości oraz od kilku do około 400 m miąższości.

Trasa Turystyczna

Znana na całym świecie podziemna Trasa Turystyczna wielickiej kopalni powstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Około miliona turystów rocznie zwiedza ok. 3 km trasy składającej się z 20 komór, położonych na głębokościach od 64 do 135 metrów (poziomy I-III). Kopalnię licznie odwiedzają także przywódcy państw, naukowcy i artyści. Czas zwiedzania to ok. 2-3 godziny.

Komora Mikołaja Kopernika

Komora powstała przed 1785 rokiem dzięki eksploatacji brył soli zielonej. Znajduje się w niej rzeźba solna przedstawiająca Mikołaja Kopernika, który najprawdopodobniej był gościem wielickiej kopalni. Dzieło to stworzył Władysław Hapek w 1973 roku, upamiętniając 500-lecie urodzin astronoma.

Kaplica św. Antoniego

Najstarsza z zachowanych podziemnych kaplic poświęcona została w 1698 roku. Wykonano ją w stylu barokowym, składa się z prezbiterium, nawy i przedsionka zawierającego, ze względu na szczupłość miejsca, ambonę. Prezbiterium przykrywa sklepienie kolebkowe, nawę zaś krzyżowe. Przedsionek, łączący się z chodnikiem, posiada sklepienie płaskie. Kaplica jest, jak na warunki podziemia, stosunkowo duża: dł. - 7,5 m., szer. - 6 m., wys. 5,5 m. Pomiędzy nawą a przedsionkiem znajduje się podparty kolumnami łukowy portal. Z kolei pomiędzy nawą a prezbiterium dostrzec można arkadę filarową z łukiem zdobionym motywem podkowy. Projektantem obydwu tych detali architektonicznych musiał być biegły architekt, zapewne pracujący na zamówienie dworów magnackich lub nawet samego monarchy. Drewniana nastawa ołtarzowa wypełnia praktycznie całe prezbiterium. Pierwotnie w centralnej wnęce trójdzielnego ołtarza stała figura patrona kaplicy – św. Antoniego, obecnie jest tam drewniany krucyfiks (przed nim, wykonane znacznie później, figury Madonny z Dzieciątkiem i św. Antoniego). U stóp ołtarza solne figury dwóch klęczących zakonników (prawdopodobnie franciszkanów). W skrzydłach ołtarza figury św. Stanisława biskupa i św. Klemensa papieża (ten ostatni, patron górników jest także patronem parafii wielickiej).Prawej stronie ołtarza towarzyszy rzeźbione wyobrażenie Męki Pańskiej z klęczącymi świętymi: Marią Magdaleną i Janem. We wnęce z lewej strony ołtarza pyszniła się przez dwa stulecia, wykonana z najczystszej soli spizowej figura Augusta II Wettina (Mocnego), obecnie prawie całkiem wyługowana. Nawa posiada dwa ołtarze boczne: św. Piotra z Alcantary oraz św. Kazimierza królewicza. Przedsionek zdobią postacie świętych: Franciszka i Dominika, przy czym figury Piotra i Pawła flankują ambonę, zwieńczoną ponadto gołębicą, symbolizującą Ducha Świętego.

Komora Janowice

Komora powstała w XVII wieku. Obecnie w jej wnętrzu znajduje się grupa figur ilustrujących najstarszą polską legendę, opowiadającą o pochodzeniu podkrakowskiego złoża solnego. Sól kamienną w Wieliczce zaczęto wydobywać z końcem wieku XIII podczas panowania w Krakowie księcia Bolesława Wstydliwego i jego żony świętej Kingi. Według legendy zanim Kinga przybyła z Węgier do stolicy Polski, chciała podarować swej nowej ojczyźnie wyjątkowy prezent. Dowiedziawszy się, że w Polsce nie wydobywa się soli kamiennej, poprosiła swego ojca, króla Belę IV o jedną z węgierskich kopalń soli. Król przychylił się do prośby córki. Okręg Marmarosz w Siedmiogrodzie, należącym w średniowieczu do Królestwa Węgierskiego, był terenem solonośnym i znajdowały się tam kopalnie tego cennego minerału. Zapewne jakieś prawa do tamtejszych złóż otrzymała w posagu wydana za księcia krakowsko-sandomierskiego królewna Kunegunda (Kinga). Czy książę Bolesław korzystał z nich i sprowadzał sól do Polski nie wiemy, gdyż źródła na ten temat milczą. Informacja zawarta w legendzie może być wszakże prawdziwa, bowiem uposażanie wybranych osób przywilejami górniczymi było w tamtym okresie czymś normalnym.

Legenda wie jednak swoje a jej kształt jest - trzeba przyznać - urzekająco piękny. Podczas wizyty w jednej z węgierskich kopalni Kinga,na znak objęcia jej w posiadanie, wrzuciła do szybu pierścień zaręczynowy. Podczas podróży do Polski sól - wraz z pierścieniem - w cudowny sposób podążyła śladem swej pani. W niewielkiej odległości od Krakowa Kinga rozkazała kopać w jednym ze wzgórz, gdzie zaraz pod powierzchnią odkryto pierwszą bryłkę soli kamiennej, która - o dziwo - zawierała w sobie wrzucony na Węgrzech pierścień.

O prawo do legendy od dawna spierają się górnicy z kopalni wielickiej z górnikami z kopalni bocheńskiej i do dziś spór ten nie stracił na dynamice.

Sporu być jednak nie powinno, gdyż legenda dotyczy z całą pewnością Bochni, w której sól kamienną - zgodnie z ustaleniami historyków - zaczęto wydobywać najpierw. Informację o znalezieniu soli "twardej", jako o budzącym podziw współczesnych fakcie, zamieszczona została w Roczniku Kapitulnym Krakowskim pod datą AD 1251. Jeśli królewna Kinga gdziekolwiek znaleźć by miała swój pierścień, to tylko w pierwszej bocheńskiej górze (dziś mówimy - szybie ) Sutoris, położonej istotnie na niewielkim wzniesieniu. Najstarsze góry wielickie(Goryszowski ok. 1280 r., Świątkowski, Regis, Świętosławski i Wodna Góra) położone są w dolinie rzeki Serafy, a więc nisko. Pochodząca z królewskiej dynastii Arpadów Kinga uważana jest w końcu za patronkę jednych i drugich, w 1999 roku została przez Ojca Świętego Jana Pawła II kanonizowana. Dodać należy, że wcześniejszymi patronami górników solnych (i kruszcowych) byli święci Antoni (Padewski) i Klemens (papież, męczennik). Święta Barbara wprosiła się do tego grona dużo później.

Komora „Spalone”

Nazwa komory nawiązuje do pożaru, który prawdopodobnie tutaj rozgorzał. Komora przedstawia pracę wypalaczy metanu zwanych pokutnikami. Metan to gaz uwalniający się z górotworu podczas eksploatacji soli, w określonych warunkach tworzy wraz z tlenem mieszankę wybuchową, eksplodującą przy kontakcie z ogniem. W czasach, gdy nieznane były metody skutecznego przewietrzania kopalni, a do oświetlenia służyły kaganki łojowe, gaz ten stanowił poważne zagrożenie. Jedyną znaną metodą jego eliminacji było wypalanie metanu przez doświadczonych górników zwanych pokutnikami, odzianych w wilgotne szmaty, wyposażonych w długie żerdzie, na końcu których zatknięte były żarzące się żągwia.

Komora Sielec

W tej komorze zgromadzono zrekonstruowane urządzenia służące do poziomego transportu soli, m.in. wózek zw. psem węgierskim i sanie zwane szlafami.

Komora Kazimierza III Wielkiego

Komora zawdzięcza swą nazwę królowi Kazimierzowi III Wielkiemu, twórcy statutu żup krakowskich. Nazwę komorze nadano w 1968 roku w sześćsetną rocznicę wydania statutu. W tym roku również górnik rzeźbiarz Władysław Hapek wykonał w soli popiersie króla. W tym miejscu znajduje się kierat konny typu saskiego – oryginalna maszyna z XVIII wieku służąca do transportu pionowego. Pracę kieratu przedstawia model kieratu.

Komora Pieskowa Skała

Komora powstała około 1669 roku. Łączy ze sobą poziom I z poziomem II wyższym im. Braci Markowskich położonym 90 metrów pod ziemią. W komorze tej zaprezentowano inne urządzenie służące do transportu pionowego – krzyż ręczny. Na spągu komory zachowały się również fragmenty starych schodów wykutych w skale solnej, używanych przez tragarzy zwanych nosiczami, których praca została przedstawiona w jednej z kawern. W innej części komory znajdują się 3 krasnoludki wykonane na początku XX wieku przez górnika-rzeźbiarza Józefa Markowskiego. Schodami komory dochodzimy do poprzeczni Kunegunda, w której zachowały się rynny służące do odwadniania kopalni. W tym miejscu zrekonstruowano również XVI-wieczną pompę. Urządzenie zwano paternoster, gdyż było podobne do różańca – składało się z rury drewnianej, przez którą przesuwany był łańcuch ze skórzanymi słupami.

Podszybie Kunegunda

Podszybie powstałe ok. roku 1829 łączy komorę Kazimierza Wielkiego z poziomem II wyższym. Można w niej zaobserwować liczne formy wtórnej krystalizacji soli: stalaktyty, stalagmity. Znajdują się tam także liczne figurki krasnoludków w pozach dawnych górników np. nosiczy czy wozaków.

Kaplica św. Krzyża

Jest to przykład kaplicy wędrownej, której wyposażenie mogło być przez górników przenoszone do innych komór, które znajdowały się bliżej ich miejsca pracy. Komora, w której umieszczono kaplicę, pochodzi z XIX wieku. W jej wnętrzu znajdują się dwie pochodzące z XVII wieku barokowe figury drewniane. W ołtarzu głównym rzeźba przedstawiająca ukrzyżowanego Chrystusa, a po przeciwnej stronie kaplicy – Matki Boskiej Zwycięskiej. W pobliżu ołtarza znajdują się również dwaj mnisi wykuci w soli o mało już czytelnych dziś kształtach.

Kaplica św. Kingi

Kaplica św. Kingi, zwana podziemnym kościołem, przez trwającą tu przeszło 100 lat modlitwę pracowników wielickich salin, pielgrzymów i turystów zasługuje na miano sanktuarium, znajdują się tutaj bowiem relikwie św. Kingi. Ta jedna z największych atrakcji wielickiej kopalni jest największą na świecie podziemną świątynią. Znajduje się 101 metrów pod ziemią. Jej wymiary to: długość ok. 54 m, szerokość ok. 18 m oraz wysokość ok. 12 m. Posadzka jest wyrzeźbiona w jednolitej solnej bryle, a żyrandole z solnymi kryształami są zawieszone 12 metrów pod sufitem. W kaplicy znajdują się płaskorzeźby ilustrujące wydarzenia z kart Nowego Testamentu (m.in. Ucieczka do Egiptu, Dwunastoletni Chrystus nauczający w świątyni, Ostatnia Wieczerza) i ponad stuletnia szopka. Ołtarz główny dłuta górnika Józefa Markowskiego składa się z rzeźby głównej – św. Kingi oraz dwóch bocznych – św. Józefa oraz św. Klemensa. Należy zwrócić uwagę na piękne wiszące kryształowe żyrandole. Od 1999 roku w kaplicy podziwiać można solny pomnik Jana Pawła II, dłuta górnika rzeźbiarza Stanisława Anioła.

W kaplicy odbywają się msze święte z okazji imienin patronki św. Kingi oraz św. Barbary, a także pasterki. Z uwagi na doskonałą akustykę w kaplicy odbywają się również koncerty np. Blackmore's Night czy koncert Nigel’a Kennedy’ego.

Komora Weimar

Od początku trasy 1,250 km, poziom II niższy, głębokość 110 m. Nazwana na cześć miejsca zamieszkania słynnego niemieckiego poety Johanna Wolfganga Goethego, jednego z pierwszych gości wielickiej kopalni, którego figura znajduje się u wejścia do komory. Komora powstała w początkach XX wieku, po wyeksploatowaniu bryły soli zielonej metodą mechaniczną. Bryłę soli wybierano tu w sposób typowy – od góry, schodząc z robotami coraz niżej. Efektywność pracy osiągano przez zastosowanie strzelania prochem, a następnie oczyszczania bocznych ociosów. Wewnątrz komory znajduje się figura Skarbnika – dobrego ducha kopalni oraz wagonik z solą, które to elementy zdobiły stanowisko kopalni na wystawie Expo 2000 w Hanowerze.

Widoczny pod stropem wyrobiska wylot chodnika jest fragmentem ciągu wentylacyjnego. W latach 60. XX wieku dół komory zalano solanką, tworząc jeziorko. Wybudowano również pomost widokowy, galerie i schody.

W komorze Weimar odbywa się minispektakl światła i dźwięku, przenoszący zwiedzających do czasów, gdy eksploatowano komorę.

Wielicka kopalnia soli pełni również funkcje sanatoryjne, gdyż klimat panujący w podziemnych przestrzeniach kopalni jest szczególnie korzystny przy leczeniu schorzeń górnych dróg oddechowych, astmy i alergii.

W 1997 roku w komorze Teodora Wessla na III poziomie (135 m głębokości) otwarto Podziemny Ośrodek Rehabilitacyjno-Leczniczy. Dzięki prowadzonej w nim aktywnej rehabilitacji, pacjenci wdychając powietrze bogate w chlorek sodu, wapnia i magnezu, skutecznie eliminują niektóre schorzenia cywilizacyjne.

Komora Michałowice

Jedna z najbardziej spektakularnych komór Trasy Turystycznej. Ma 35 metrów wysokości, a jej eksploatacja trwała prawie 100 lat. Jej rozmiary od początku istnienia wymuszały budowę specjalnych zabezpieczeń, na które składały się kaszty oraz mury z kostki solnej. W latach 70. XIX wieku wzniesiono dodatkowo dwa filary wiązkowe.

Komora Drozdowice

Komora rozmiarami jedynie niewiele ustępuje sąsiednim Michałowicom, pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku. Na początku XX wieku komorę zabezpieczono kasztem oraz dwukondygnacyjną konstrukcją. Obecnie w komorze Drozdowice odbywają się wystawy, bankiety oraz koncerty.

Komora Józefa Piłsudskiego

Komora poświęcona Józefowi Piłsudskiemu, powstała w XIX wieku. Dzieli się ona na dwa wyrobiska połączone tunelem. W związku z tym, iż dno zalane było solanką, turyści mogli przemieszczać się przez tunel tratwą. Już w XIX wieku nad brzegiem jeziora ustawiono rzeźbę przedstawiającą patrona tonących św. Jana Nepomucena. Na uwagę zasługuje znajdujący się od 1997 roku w komorze pomnik Marszałka Polski, którego stworzeniem zajął się Stanisław Anioł.

Komora Stanisława Staszica

Ta najwyższa komora (całkowita wysokość 50 m), powstała na przełomie XIX i XX wieku. W latach II wojny światowej było to miejsce planowanej hitlerowskiej montażowni samolotów. Niemcy wycofali się jednak z tego pomysłu w obawie przed postępami wojsk sowieckich. W komorze znajduje się także popiersie Stanisława Staszica – wybitnego przyrodnika, geologa, pioniera przemysłowego wykorzystywania kopalin w Polsce.

Skarbnik

W miejscu tym znajduje się podobizna władcy podziemi wielickich zasłaniającego swą postacią zawalający się chodnik. Od wieków wierzono w dobrego ducha kopalni – Skarbnika, który ostrzegał górników przed niebezpieczeństwem. Wyrobisko powstało w roku 1968, w wyniku poszerzenia poprzeczni Poniatowski.

Komora Witolda Budryka

Wykonana w soli spiżowej komora powstała w czasach austriackich metodą wrębu ręcznego i strzelania. Oglądać tu można zabezpieczenia w postaci kasztów oraz organów. Została nazwana imieniem Witolda Budryka prof. Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, będącego specjalistą w dziedzinie wentylacji i zabezpieczenia przeciwpożarowego kopalń.

Komora Warszawa

Komora przeznaczona do celów rozrywkowych, ze względu na swoje rozmiary (długość 54 m szerokość 17 m, wysokość 9 m). Tutaj odbywają się uroczystości górnicze, zawody i imprezy sportowe, koncerty muzyczne, a także bale. Powstała na przełomie XIX i XX wieku w wyniku eksploatacji w pokładzie soli spiżowej, w ilości ok. 20 tys. ton. W 2003 roku w komorze zainstalowano nowe szklane żyrandole. Jej ozdobą jest niewątpliwie pomnik górników wykonany w bryle soli w roku 1961.

Komora Wisła

Do powstania komory doszło na skutek poszerzenia podłużni Wisła w celu wybrania soli spiżowej w XIX wieku. To tu zbierają się zwiedzający chętni do wyjazdu na powierzchnię.

Pochylnia Prinzinger

Łącząca podłużnię Wisła na międzypoziomie Kazanów z podłużnią Antonia na poziomie III wyrobisko powstało pod koniec XIX wieku. Drewniane schody wykonano w czasie I wojny światowej. Na poziomie III widnieje tablica upamiętniająca sprowadzenie na Wawel prochów Juliusza Słowackiego, poety którego nazwę nosi poziom trzeci kopalni.

Komora Haluszki

Znajduje się w miejscu wybrania soli zielonej, widać w niej liczne ślady robót górniczych. Nazwa komory upamiętnia Jana Haluszkę, radcę i starostę górniczego Saliny wielickiej w okresie zarządu austriackiego. Komora jest niedostępna dla zwiedzających, jednak organizowane są w niej koncerty oraz uroczyste spotkania.

Komora Izabela

Usytuowana w części centralnej złoża komora posiada ciekawą budowę geologiczną. Na ociosach widoczne jest zaleganie pokładu o upadzie w kierunku południowym potwierdzającym teorię o wpływie ruchu górotwórczego Karpat na wielickie złoże. Powstała na skutek eksploatacji soli szybikowej złoża pokładowego.

Kaplica św. Jana

Kaplica św. Jana (zwana również kaplicą św. Krzyża) pierwotnie mieściła się w komorze Lipowiec, na I poziomie kopalni. Uważana jest za najpiękniejszą w kopalni kaplicę o drewnianym wyposażeniu. Polichromowana nisza kaplicy o kolebkowym sklepieniu wyposażona jest w ołtarz z krucyfiksem. Jego tło stanowi wielokolorowy widok Jerozolimy. Na sklepieniu przedstawiona została Trójca Święta na tle błękitnego nieba. Najcenniejszym zabytkiem kaplicy jest figura Chrystusa Ukrzyżowanego z XVIII wieku.

Muzeum Żup Krakowskich

W wielickiej kopalni oprócz trasy turystycznej można odwiedzić również podziemną ekspozycję Muzeum Żup Krakowskich usytuowaną na III poziomie na głębokości 135 metrów. Zbiory zebrane w 14 komorach przedstawiają zarówno losy kopalni, narzędzia i urządzenia służące do wydobycia i transportu soli, jak również historię samego miasta.

Komora Russegger VI

W komorze tej można obejrzeć geologię złóż solnych. Na terenie dzisiejszej Wieliczki złoża solne powstały 13,5 mln lat temu. Wówczas w obniżeniach piętrzących się gór pojawiło się morze. Wraz z ociepleniem klimatu morze zaczęło parować i wzdłuż pasma dzisiejszych Karpat pojawiły się złoża solne. Wystawa skupia bogactwo minerałów i skał solnych. Ciekawymi eksponatami są skrystalizowane drewniane przedmioty pozostawione przez górników m.in. konewka i miotła. Na ekspozycji oglądać można również duże przejrzyste monokryształy będące świadectwem niezwykle kreatywnych możliwości przyrody. Efektywnie prezentują się tzw. choinki solne budowane przez rozrastające się w delikatną sieć płytki, kostki i słupki halitu. Na wystawie zobaczymy skamieniałe szyszki i korale świadczące o specyfice minionego klimatu, a zatopione w krysztale halitu włókno trawy dowodzi możliwości istnienia łąk w pobliżu morza.

Komora Russegger V

W komorze znajduje się unikatowy wczesnorenesansowy róg Bractwa Kopaczy z 1534 r. ufundowany przez żupnika Seweryna Bonera, a także dzieło Jana Matejki przedstawiające św. Kingę. Na ekspozycję składają się również zabytkowe dokumenty – najstarszy z XIII wieku potwierdza prawo benedyktynów tynieckich do darmowego pobierania soli warzonej. Potwierdzenie uruchomienia wydobycia soli zawiera notatka zapisana na marginesie Rocznika Kapitulnego Krakowskiego (1251 r.) Sal durum in Bochnia Est repertum, quo nunquam ante fuit (W Bochni znaleziono sól twardą, której nigdy przedtem nie było). Interesującą ilustracją rozwoju kopalni są dwa miedzioryty z mapami trzech poziomów kopalni i miasta Wieliczki.

Komora Russegger IV

W komorze zaprezentowane zostały urządzenia i sprzęt do transportu pionowego. Dominuje w niej kierat konny z XVIII wieku (dawna maszyna wyciągowa). Maszynę poruszały 4 pary koni wyciągając jednorazowo ładunek o ciężarze od 1,5 do 2 ton. Na przeciwległej stornie znajdują się skrzynie, klatki szybowe oraz wózki do transportu poziomego. Uzupełnieniem są rysunki techniczne kieratów. W głębi komory eksponowane są liny z łyka lipowego. Ściany komory zdobią rysunki Alfonsa Długosza.

Komora Russegger III

W komorze tej zaprezentowano obiekty związane z warzelnictwem soli i odwodnianiem kopalni. Najstarsze ślady pozyskiwania soli z okolic Wieliczki pochodzą z okresu neolitu (3500 lat p.n.e). Używano wtedy stożkowych glinianych naczyń do brykietowania soli. Z wczesnego średniowiecza na uwagę zasługuje rekonstrukcja urządzeń solankowych z X-XI w. oraz model studni solankowej z żurawiem i odstojnikami. Najmłodszym urządzeniem jest żelazna pompa pneumatyczna z pocz. XX w.

Komora Russegger II

W komorze zobaczymy dawne urządzenia i sprzęt górniczy m.in. drewnianą gaśnicę, cebrzyk na wodę oraz instrukcję przeciwpożarową J.G. Borlacha z 1747 r. W centralnej części znajduje się obraz Jana Matejki przedstawiający zjazd żupnika i góromistrza do płonącej kopalni w 1510 r. W komorze przedstawiono urządzenia transportowe napędzane siłą ludzkich mięśni: kołowrót korbowo-kołowy, koło z wałem poziomym, koło wyciągowe z hamulcem. Do prostych prac górnicy używali narzędzi z żelaza, kilofków, młotków oraz klinów, był to podstawowy sprzęt, noszony w konopnych torbach. Do końca XIX wieku produkowano sól w formie walców zwanych „bałwanami”, o wadze od 1100 do ponad 2000 kg, drobną sól jako produkt uboczny pakowano do beczek. Podczas pracy za oświetlenie służyły górnikom lampy – najstarszym paliwem był łój, a w początkach XIX zaczęto stosować tańszy olej rzepakowy. Zamieniały się też same lampy, początkowo wykonane z gliny, potem z żelaza i metali kolorowych. W XX wprowadzono lampy karbidowe. Współcześnie używa się lamp na akumulatory.

Szerzyzna

W komorze zaprezentowano sprzęt do transportu poziomego i pochylnianego. Przed wejściem umiejscowiono dwie rzeźby z XX w. św. Barbary i św. Kingi. Zaprezentowane eksponaty ukazują ewolucję sprzętu od prostej taczki do lokomotywy.

Komora Maria Teresa II

W latach 70 XIX w. zaczęto wprowadzać mechanizację urobku soli technikami strzelania, a pod koniec XIX w. wprowadzono ręczne wiertarki – od 1914 napędzane sprężanym powietrzem, a w okresie międzywojennym elektryczne. Ekspozycję uzupełniają urządzenia do transportu pochylnianego. Z lewej części komory można podziwiać portrety wybitnych osób, które odwiedzały kopalnię, m.in. ks. Stanisława Staszica, Johanna Wolfganga von Goethe, Fryderyka Chopina, ks. Karola Wojtyły, znajdują się tam również wizerunki polskich królów i cesarzy państw ościennych, co świadczy o niezwykłej już wtedy randze kopalni jako atrakcji turystycznej.

Komora Miejska

W tej części Muzeum przedstawione są dzieje miasta górniczego Wieliczki od czasów schyłkowego paleolitu do czasów dzisiejszych. Centralne miejsce zajmuje makieta Wieliczki. Poza tym można oglądać narzędzia krzemienne, naczynia gliniane, toporki, kamienie żarnowe. Uwagę zwracają lichtarze przedstawiające górnika i hutnika. Główne miejsce w komorze zajmuje duża, precyzyjnie wykonana makieta Wieliczki w skali 1:100 zrobiona na podstawie planu M. Germana z lat 1631-1638.

Komora Karol

Ze względów ekonomicznych od 1925 r. transport konny zastępowano elektrycznym. W komorze tej można oglądać lokomotywę elektryczną Siemens z 1950 r. z wagonikiem osobowym (lokomotyw używano również do transportu załogi górniczej).

Komora Maria Teresa IV

W centralnym miejscu komory znajduje się krzyż konny – prototyp kieratu. Zasady działania urządzenia przedstawiają rysunki z XIX wieku oraz obraz Alfonsa Długosza.

Komora Maria Teresa III

To jedna ze starszych ekspozycji – powstała w 1966, zaprezentowano w niej całość zagadnień solnych związanych z mioceńską formacją solonośną Podkarpacia, okolic Wieliczki i Bochni. Najważniejsze z tych zagadnień to budowa złoża i jego geneza. Pokazano podstawowe odmiany soli z zaznaczeniem podziału na partię bryłową i pokładową złoża. Z nieco głębszych partii części pokładowej zaprezentowano najcenniejszą, najczystszą sól szybikową i sól zieloną bryłową. Bogactwo eksponatów obejmuje także różnorodne formy: nacieki, wykwity przybierające postać stalaktytów, stalagmitów, kolumn, powłok „gąbczastych” choinek i kryształów.

Komora Modena

Eksponowany w komorze kierat, tzw. polski jest najstarszym i jednocześnie największym zachowanym tego typu urządzeniem w muzeum. Podobne kieraty montowano w bocheńskiej i wielickiej kopalni już w XV w., a od XVIII w. montowano je także pod ziemią. W XIX wieku konstrukcje te zastąpiono wydajniejszymi kieratami saskimi i węgierskimi.

Komora Kraj

W komorze tej również zaprezentowano maszyny górnicze. W centralnym miejscu ustawiony jest kierat konny zwany węgierskim będący ulepszoną wersją kieratu saskiego. Maszyna mogła podnosić ładunki z głębokości przekraczającej 300 m o masie ponad 2 ton. Od 1861 r. kieraty konne zaczęły być wypierane przez parowe, a od 1913 roku elektryczne. Ekspozycję uzupełniają urządzenia: nadszybikowe koło hamulcowe, wał pochylniany z wózkiem oraz bęben hamulczy służący do opuszczania niewielkich ładunków.

Komora Saurau

Wyeksploatowana w latach 1820-1870 w dużej bryle soli zielonej należy do największych pod względem objętości wyrobisk. Nazwa komory pochodzi od ówczesnego premiera i ministra spraw wewnętrznych Austrii – Franciszka von Saurau. Komora ze względu na niezwykłe walory widokowe została udostępniona turystom już w 1877 r. – zaraz po zakończeniu eksploatacji. W przewodnikach określana jako najwspanialsza komora ówczesnej trasy turystycznej. Dodatkową atrakcją jest ruchoma makieta prezentująca sposób zjazdu górników do kopalni, do której rekonstrukcji posłużyły sztychy z XVII w.

Komora Russegger VII

Wystawa jest czynna od 1996 r., prezentuje relikty kultury duchowej górników. Zgromadzono tu przedmioty kultu (XVII-XX w.) przeniesione z podziemnych kaplic, m.in. zespół drewnianych rzeźb przedstawiających: Chrystusa, Marię Magdalenę, anioły, figurki z szopki betlejemskiej. Ekspozycję dopełniają grafiki, rysunki, fotografie kaplic i komór (XIX i początek XX w.), dokumentujące atrakcje ówczesnej trasy zwiedzania.

Komora Alfonsa Długosza

Nazwę komory nadano w 1976 r., w pięciolecie śmierci twórcy Muzeum Żup Krakowskich. Eksploatowana na przełomie wieków XIX i XX komora stanowiła największe rozpoznane złoże w bryle soli zielonej. Aktualnie jest to sala widowiskowa.

Groty Kryształowe

Poza ekspozycją muzealną znajduje się rezerwat przyrody Groty Kryształowe, w których występują wyjątkowo duże kryształy halitu. W XIX wieku okazy pochodzące z rezerwatu trafiły do kolekcji czołowych muzeów świata, gdzie do dziś są przechowywane (np. Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu). W Krakowie są dostępne do obejrzenia dwie tafle, o wymiarach ponad metr na metr, każda z kilkudziesięcioma kryształami, mającymi krawędzie długości od kilku do kilkunastu centymetrów. Obecnie znajdują się w holu uniwersyteckiego budynku Collegium Geologicum, przy ul. Oleandry 2a, w gablocie ściennej. Większość Grot zachowała się nieuszkodzona, a ze względu na ochronę udostępniana jest sporadycznie tylko specjalistom.