Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy

Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy – cmentarz katolicki w Bydgoszczy.

Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy – cmentarz katolicki w Bydgoszczy.

Lokalizacja

Cmentarz znajduje się w północnej części Bydgoszczy, między ulicami: Artyleryjską, Zaświat, Powstańców Warszawy i Powstania Listopadowego. Od wschodu przylega do niego cmentarz komunalny, gdzie znajduje się pomnik i kwatery poległych żołnierzy Armii Czerwonej oraz groby działaczy partyjnych i państwowych z okresu PRL. Od północy do cmentarza Nowofarnego przylega natomiast cmentarz ewangelicko-augsburski, wpisany do rejestru zabytków w 1994 r. pod nr A/820/1-3.

Historia

Cmentarz został założony w 1905 roku, jako drugi cmentarz parafii farnej. Inicjatorem jego powstania był proboszcz Ryszard Markwart, a także Władysław Gogoliński, który był autorem założeń "zielonej architektury". Założono go na planie prostokąta, z wewnętrznym podziałem na 26 kwater. W centrum usytuowano kaplicę pogrzebową, którą otoczono alejami okrężnymi i prostopadłymi w systemie gwiaździstym.

Do czasu powstania kolejnych cmentarzy parafialnych, katolickich w latach 20. XX w. cmentarz Nowofarny pełnił rolę głównej miejskiej nekropolii dla katolików. W jego centrum zlokalizowano groby żołnierzy poległych w okresie I wojny światowej (1914–1918), groby powstańców wielkopolskich oraz groby żołnierzy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku.

W 1930 r., w dziesiątą rocznicę bitwy warszawskiej, rzeźbiarz J. Job ufundował pomnik Królowej Korony Polskiej, przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem.

W okresie okupacji hitlerowskiej cmentarz pełnił rolę ośrodka polskości. W starych grobowcach przechowywano cenne dzieła sztuki oraz książki, które po wojnie wróciły do zbiorów muzeum i rąk prywatnych. Rozstrzelanych na Starym Rynku, których nazwiska trudno było ustalić, grzebano na cmentarzu, a w specjalnej skrzyni zakopywano przedmioty lub „znaki szczególne”, dzięki którym, po wojnie, można było zidentyfikować ekshumowane zwłoki.

W 1945 r. na terenie przylegającym od wschodu do nekropolii utworzono cmentarz komunalny. Pochowano na nim blisko 1200 żołnierzy radzieckich poległych w walkach o wyzwolenie Bydgoszczy w styczniu 1945 roku oraz ponad 200 jeńców wojennych. W latach późniejszych ustawiono obelisk ku czci poległych czerwonoarmistów wraz z tablicą pamiątkową. W alei zasłużonych rozpoczęto natomiast pochówki zmarłych działaczy partyjnych i funkcjonariuszy administracji państwowej PRL (Józef Rakoczy - przewodniczący WRN, Józef Majchrzak - I sekretarz KW PZPR w l. 70., Antoni Majdziński - sekretarz KM PZPR, Kazimierz Maludziński - przewodniczący Prezydium MRN, Franciszek Lech - przewodniczący MRN, gen. Józef Kozdra - komendant wojewódzki MO, Henryk Mróz - sędzia oraz Józef Powalisz - przedwojenny działacz KPP).

Po II wojnie światowej teren przylegający od północy do cmentarza, należący do parafii ewangelicko-augsburskiej, stał się głównym miejskim cmentarzem ewangelickim, w związku z likwidacją dużego, zabytkowego cmentarza ewangelickiego przy ul. Jagiellońskiej i przekształcenia go w park Ludowy.

W 1971 r. powstał nowy katolicki ośrodek duszpasterski dla Śródmieścia, którego siedzibą wyznaczono kaplicę na cmentarzu Nowofarnym. 1 grudnia 1979 r. została erygowana parafia św. Krzyża, wydzielona z parafii św. Wincentego à Paulo. Wobec trudności w uzyskaniu zgody na lokalizację nowej świątyni, w latach 1982–1986 dokonano przebudowy kaplicy w świątynię parafialną pod kierownictwem ks. prałata Eugeniusza Barełkowskiego. Kościół powstał według projektu inż. Jerzego Tomaszewskiego, a konstrukcja wież wg inż. Zbigniewa Lewińskiego, wszyscy z Bydgoszczy. Poświęcenie świątyni nastąpiło 16 grudnia 1984 r., a jego konsekracja 16 grudnia 1990 r. przez ks. kardynała Józefa Glempa – prymasa Polski. Kościół posiada powierzchnię użytkową 970 m2, a w bryle wschodniej umieszczono pomieszczenia katechetyczne oraz plebanię.

Po 1989 r. na cmentarzu komunalnym wydzielono obszar przeznaczony do pochówku osób cywilnych, który w 1995 r. przekazano parafii farnej i stanowi on obecnie część cmentarza Nowofarnego. Natomiast oddzielona pasem zieleni kwatera żołnierzy Armii Radzieckiej nadal jest utrzymywana przez służby komunalne.

W latach 90. XX wieku rozpoczęto rewaloryzację starych nagrobków osób zasłużonych dla Bydgoszczy i regionu. Prace te są wspomagane funduszami zbieranymi przez społeczeństwo Bydgoszczy w czasie Święta Zmarłych.

Charakterystyka

Cmentarz posiada wymiary: 330 × 245 m i powierzchnię 7,94 ha (razem z częścią komunalną 11,9 ha). Teren grzebalny podzielony jest na 28 pól. W centralnym punkcie znajduje się świątynia parafialna św. Krzyża.

Na terenie nekropolii znajduje się 76 nagrobków wolno stojących z I połowy XX wieku, 88 mogił i 6 kaplic nagrobkowych z I połowy XX w. oraz 2480 nagrobków wolno stojących z II połowy XX w. Najstarszy, istniejący nagrobek pochodzi z 1906 r.

Kwatera Żołnierzy z I Wojny Światowej

Położona jest wzdłuż ul. Artyleryjskiej i posiada jedynie trawnik i tablicę pamiątkową z wyrytą informacją: „Grób żołnierzy poległych w okresie I wojny Światowej 1914-1918”.

Kwatera Żołnierzy poległych w Wojnie Bolszewickiej w 1920 roku

Znajduje się po południowej stronie kościoła św. Krzyża i jest oddzielona częściowo od cmentarza pasem zieleni. Pochowano tu 6 powstańców wielkopolskich z 1919 r. oraz 220 uczestników wojny polsko-bolszewickiej z 1920 r., o czym informuje lastrykowa tablica. W miejscu, na którym pochowane są zwłoki powstańców wielkopolskich, stoi pomnik Matki Boskiej z Dzieciątkiem – Królowej Korony Polskiej.

Kwatera Żołnierzy Wojska Polskiego z 1945 roku

Znajduje się po zachodniej stronie cmentarza, obok grobu żołnierzy z I wojny światowej. Na jej granicy wzdłuż ul. Artyleryjskiej rośnie żywopłot, a od strony cmentarza pas zieleni. Znajduje się to 35 wspólnych mogił, które mieszczą łącznie 129 żołnierzy, zmarłych na skutek odniesionych ran w czasie walk o Bydgoszcz oraz kilka grobów żołnierzy zmarłych w okresie późniejszym.

Kwatera Żołnierzy Armii Radzieckiej

Znajduje się we wschodniej części cmentarza na terenie utrzymywanym przez służby komunalne, oddzielonej od części cywilnej pasem zieleni. W środku terenu stoi obelisk ku czci poległych wraz z tablica pamiątkową z napisami w języku polskim i rosyjskim. Kwaterę założono 13 marca 1946 roku, zaś ekshumacja z różnych miejscowości trwała do 1947 roku. Znajduje się tu 1545 grobów żołnierzy, poległych w czasie wyzwalania Bydgoszczy oraz podczas walk w jej okolicach. Mogiły są oznaczone obeliskami z czerwoną gwiazdą oraz nagrobnymi płytkami informacyjnymi z nazwiskiem i miejscowością, skąd pochodzą ekshumowane zwłoki żołnierza. 552 groby posiadają tabliczki imienne.

Część komunalna

W styczniu 1969 r. otwarto część komunalną, przeznaczoną dla pochówku zasłużonych działaczy i członków PZPR. Od 1970 spoczęło tu kilkadziesiąt osób - sekretarze PZPR, pracownicy prezydiów Wojewódzkiej i Miejskiej Rady Narodowej, dowódcy wojskowi, oficerowie MO i SB, ale też zwykli obywatele, którzy nie chcieli mieć religijnego pochówku. Obecnie jest to fragment cmentarza z osobnym wejściem od ul. Artyleryjskiej.

Zasłużeni

Cmentarz Nowofarny jest miejscem ostatniego spoczynku największej liczby zasłużonych bydgoszczan. Znajdują się tu groby działaczy społecznych, bojowników o polskość, Honorowych Obywateli Miasta Bydgoszczy, prezydentów Bydgoszczy, znanych lekarzy, nauczycieli, pisarzy i artystów.

Niektóre osoby zasłużone pochowane na cmentarzu Nowofarnym: