Miejsce Pamięci Narodowej w Łambinowicach

Miejsce Pamięci Narodowej w Łambinowicach – tereny byłych obozów jenieckich wraz cmentarzami i pomnikami położone na obszarze gminy Łambinowice (województwo opolskie, powiat nyski). Tereny pierwotnie związane z wsią Lamsdorf (Landkreis Falkenberg O.S.), w pobliżu której utworzono na początku lat 70. XIX w. poligon wojskowy, na którym następnie organizowano pruskie, a później niemieckie obozy jenieckie i odosobnienia. W czasie II wojny światowej obozy w Lamsdorf należały do największych niemieckich kompleksów obozowych w Europie. Ostatni z obozów został utworzony po II wojnie światowej przez Polaków. Istniał w latach 1945–1946.
Ze względu na bogata historię, wartości naukowe i edukacyjne oraz na rzadko obecnie spotykane zachowane relikty poobozowe teren ten został w 1968 wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa opolskiego jako Pomnik Pamięci Narodowej, przemianowany w 2002 na Miejsce Pamięci Narodowej w Łambinowicach. Terenami od strony merytorycznej opiekuje się Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu.

Miejsce Pamięci Narodowej w Łambinowicach – tereny byłych obozów jenieckich wraz cmentarzami i pomnikami położone na obszarze gminy Łambinowice (województwo opolskie, powiat nyski). Tereny pierwotnie związane z wsią Lamsdorf (Landkreis Falkenberg O.S.), w pobliżu której utworzono na początku lat 70. XIX w. poligon wojskowy, na którym następnie organizowano pruskie, a później niemieckie obozy jenieckie i odosobnienia. W czasie II wojny światowej obozy w Lamsdorf należały do największych niemieckich kompleksów obozowych w Europie. Ostatni z obozów został utworzony po II wojnie światowej przez Polaków. Istniał w latach 1945–1946.
Ze względu na bogata historię, wartości naukowe i edukacyjne oraz na rzadko obecnie spotykane zachowane relikty poobozowe teren ten został w 1968 wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa opolskiego jako Pomnik Pamięci Narodowej, przemianowany w 2002 na Miejsce Pamięci Narodowej w Łambinowicach. Terenami od strony merytorycznej opiekuje się Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu.

Obóz jeniecki z wojny prusko-francuskiej (1870-1871)

Obóz zorganizowano w związku z wybuchem wojny prusko-francuskiej. Utworzyły go władze wojskowe Prus na terenie wcześniejszego poligonu, w pobliżu Lamsdorf. Pierwsi jeńcy francuscy przybyli tu jesienią 1870, a opuścili obóz wiosną 1871. Jeńcy przypuszczalnie uczestniczyli w rozbudowie infrastruktury. Ogólną liczbę jeńców, którzy przebywali w obozie, szacuje się na 3 500 – 4 000. Groby 52 z nich wraz z pomnikiem poświęconym zmarłym, znajdują się na Starym Cmentarzu Jenieckim.

Obóz jeniecki z I wojny światowej

Obóz utworzony w sierpniu 1914 był ósmym w Niemczech pod względem liczby jeńców i największym pod względem powierzchni ze wszystkich obozów, jakie kiedykolwiek istniały w Lamsdorf. W obozie przetrzymywano żołnierzy państw ententy – szeregowców i podoficerów – głównie z armii rosyjskiej, rumuńskiej, włoskiej, serbskiej, francuskiej, brytyjskiej i belgijskiej. Przebywało tu łącznie ok. 90 000 osób. Na jeńcach ciążył obowiązek pracy: uczestniczyli w rozbudowie obozu, zatrudniano ich w miejscowym przemyśle i rolnictwie. Pomimo zakończenia wojny, jeńcy przebywali w obozie do 1920. Niewoli nie przeżyło ok. 7 000 jeńców, których pochowano na Starym Cmentarzu Jenieckim.

Stary Cmentarz Jeniecki

Najstarsza część cmentarza pochodzi z okresu wojny prusko-francuskiej (1870–1871), gdzie pochowano kilkudziesięciu żołnierzy francuskich, którzy zmarli w obozie. Cmentarz najbardziej rozbudował się w latach I wojny światowej i w ogólnym takim zarysie zachował się do dziś. Zmarłych jeńców - żołnierzy państw ententy z pobliskich obozów chowano jeszcze w 1919, aż do momentu likwidacji kompleksu obozowego. Przybyło wtedy łącznie ok. 7 000 nowych mogił oraz kilka pomników poświęconych zmarłym jeńcom (m.in. Serbom, Rosjanom, Brytyjczykom, Włochom). W okresie 20-lecia międzywojennego obok jenieckich grobów pochowano kilkudziesięciu niemieckich imigrantów (w tym dzieci) z terenów włączonych do Polski. Podczas
II wojny światowej na ok. 4,5 hektarowym cmentarzu znów rozpoczęto grzebanie jeńców - żołnierzy koalicji antyhitlerowskiej. Większość zwłok jeńców brytyjskich ekshumowano i wywieziono ich do kraju oraz na cmentarze centralne (np. do Krakowa). Pochówek na cmentarzu zakończono w 1945.

Obóz dla imigrantów niemieckich

W latach 1921–1924 na poligonie Lamsdorf przebywali niemieccy imigranci z ziem, które przypadły Polsce po plebiscycie i powstaniach śląskich. Obóz utworzyły w 1921 władze niemieckie we współpracy z Niemieckim Czerwonym Krzyżem. Pierwsi przesiedleńcy przybyli tu z Górnego Śląska, następnie z Wielkopolski i Pomorza. Przebywało w nim czasowo od 150 do 4 500 osób. Ogólna liczba przesiedleńców mogła wynosić nawet kilkadziesiąt tysięcy. W 1922 Dyrekcja Kolei Rzeszy w Katowicach (niem. Kattowitz), która przenosiła swą siedzibę do Opola (niem. Oppeln), przygotowała tam tymczasowe mieszkania dla swoich pracowników i ich rodzin. Ostatni imigranci wyjechali stąd w 1934.

Obozy jenieckie w latach II wojny światowej

Stalagi Lamsdorf należały do niemieckiego systemu jenieckiego. Ich podstawowymi zadaniami była izolacja żołnierzy nieprzyjacielskich sił zbrojnych i eksploatacja jeńców w niemieckiej gospodarce. Pierwszy obóz utworzono już 26 sierpnia 1939 (Dulag B). 4 października 1939 Dulag B uzyskał status obozu stałego dla szeregowców i podoficerów pod nazwą Stalag VIII B Lamsdorf. Wiosną 1941 przystąpiono do prac nad utworzeniem drugiego obozu – Stalagu 318, przemianowanego wkrótce na Stalag VIII F. W 1943 Stalag VIII F stracił samodzielność i zaczął podlegać Stalagowi VIII B, któremu niebawem przyporządkowano także odległy Stalag VIII D Teschen.
Do momentu ponownej reorganizacji obozu, Stalag VIII B Lamsdorf był największym obozem jenieckim w Europie. Następnie w grudniu 1943 utworzono Stalag 344 Lamsdorf, który składał się z dwóch części: tzw. Russenlager (wcześniej: Stalag 318/VIII F) i Britenlager (pierwotnego Stalagu VIII B). Przez obozy jenieckie w Lamsdorf przeszło latach II wojny światowej około 300 000 jeńców (w tym 200 000 żołnierzy Armii Czerwonej), którzy należeli do prawie 50 narodów.

Stalag VIII B / 344 Lamsdorf, tzw. Britenlager

Obóz zorganizowano w sierpniu 1939 jako przejściowy (Dulag B). W październiku tegoż roku przekształcono go w obóz stały dla szeregowców i podoficerów – Stalag VIII B. W połowie 1943 stalagowi podporządkowano pobliski Stalag 318/VIII F, a następnie jeszcze Stalag VIII D Teschen (Cieszyn). W końcu 1943 obóz przemianowano na Stalag 344 Lamsdorf i pod tą nazwą wspólnie z drugim łambinowickim obozem funkcjonował do końca wojny. Łącznie w Lamsdorf przebywało ok. 43 000 żołnierzy Wojska Polskiego, w tym również przez krótki okres cywile, a wśród nich m.in. o. Maksymilian Kolbe. W połowie 1940 miejsce polskich jeńców wojennych, skierowanych w większości do obozów w głębi Rzeszy, zajęli jeńcy brytyjscy. Następnie izolowano tu także żołnierzy innych armii walczących z III Rzeszą: francuskiej, belgijskiej, jugosłowiańskiej, greckiej i amerykańskiej. Ze względu na dużą liczebność Brytyjczyków (ok. 48 000), przetrzymywanych do końca wojny, obóz nazywano potocznie brytyjskim (Britenlager). Jeńców przymusowo zatrudniano w rolnictwie, leśnictwie i przemyśle. W styczniu 1945 nastąpiła ewakuacja jeńców. Oddziały Armii Czerwonej wkroczyły tu 18 marca 1945. W latach 40. XX w. polskie władze wojskowe uruchomiły na tym obszarze ponownie poligon. Z obozowej zabudowy przetrwało niewiele: baseny przeciwpożarowe oraz szczątkowe fragmenty baraków mieszkalnych i pomieszczeń magazynowych, zachowała się także Aleja Kasztanowa, którą byli prowadzeni jeńcy.

Stalag 318 / VIII F / 344 Lamsdorf, tzw. Russenlager

Istniał od lipca 1941 do marca 1945. Stworzono go dla najliczniejszej i najgorzej przez Niemców traktowanej grupy jeńców radzieckich, dla których był on miejscem eksterminacji. Ze 180 000 – 200 000 jeńców, którzy przeszli przez obóz w latach II wojny światowej, zmarło w Lamsdorf ok. 40 000. Żołnierze Armii Czerwonej, których przywożono tu już w lipcu po rozpoczęciu inwazji na ZSRR, byli koszarowani pod gołym niebem. Dopiero jesienią przystąpiono do budowy baraków. Jeńcy zmuszeni byli chronić się przed zimnem w zrobionych przez siebie prowizorycznych ziemiankach. Obóz do jesieni 1941 funkcjonował jako Stalag 318, a następnie – Stalag VIII F Lamsdorf.
W połowie 1943 zlikwidowano jego samodzielność i podporządkowano pobliskiemu Stalagowi VIII B, który z kolei w końcu 1943 przemianowano na Stalag 344 Lamsdorf. Ze względu na obecność ogromnej liczby jeńców radzieckich, potocznie obóz nazywano „rosyjskim” (Russenlager). Przetrzymywano w nim również żołnierzy innych armii: włoskiej, jugosłowiańskiej, greckiej, a także polskiej, francuskiej i rumuńskiej. W 1944 przywieziono tu powstańców warszawskich (ok. 6 000 - m.in. rtm Witolda Pileckiego, Aleksandra Gieysztora, Romana Bratnego, Stanisława R. Dobrowolskiego i Józefę Radzymińską) oraz powstańców słowackich (ok. 1 500). Jeńców „obozu rosyjskiego” niemieckie władze ewakuowały w pieszym marszu w styczniu 1945. Obecnie materialnym śladem po obozie z lat II wojny światowej są unikalne pozostałości baraków ze zrekonstruowaną wieżą strażniczą oraz ogrodzeniem. W odrestaurowanym baraku utworzono wystawę poświęconą jeńcom radzieckim.

Cmentarz Jeńców Radzieckich

Cmentarz założony w 1942 w pobliżu Stalagu 318/VIII F (344). Chowano na nim jeńców radzieckich (także Polaków wcielonych do Armii Czerwonej) w zbiorowych, bezimiennych mogiłach. Na ślady zbiorowych grobów natrafiono w lipcu 1945. Na przełomie lat 1945/1946 przeprowadzono częściową ekshumację zwłok. Według dokonanych wówczas ustaleń na cmentarzu spoczywa ok. 40 000 osób.
W 1964 r. wzniesiono tu Pomnik Martyrologii Jeńców Wojennych. Poświęcono go pamięci wszystkich jeńców zmarłych w latach II wojny światowej w obozach jenieckich Lamsdorf. W trakcie prowadzenia prac budowlanych zrezygnowano z utrwalenia śladów zbiorowych mogił.

Budynek Muzeum w Łambinowicach

Budynek główny muzeum został wzniesiony w latach 30. XX w. jako siedziba niemieckiej komendantury poligonu. Do muzeum należy od 1964. Obecnie prezentowane tam są wystawy stałe przedstawiające problematykę jeniecką okresu II wojny światowej oraz dzieje obozów w Lamsdorf.
Siedziba muzeum w Łambinowicach znajduje się na terenie najstarszej części dawnego poligonu pruskiego. W czasie II wojny światowej na tym terenie znajdowało się m.in. zaplecze administracyjno-gospodarcze obozów jenieckich. W pobliżu muzeum z pierwotnej zabudowy obozowej zachowały się budynki dawnej wartowni, kasyna oficerskiego, a także domy mieszkalne (w większości o konstrukcji szkieletowej).

Obóz Pracy w Łambinowicach

Obóz założony po zakończeniu II wojny światowej przez polską administrację komunistyczną dla niemieckiej (śląskiej) ludności oczekującej na przesiedlenie w głąb Niemiec. Obóz funkcjonował od lipca 1945 do października 1946. Był obozem przesiedleńczym, pracy, izolacyjnym oraz represyjnym. Ogółem przeszło przez niego ok. 5 000 ludzi. Najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy 30 okolicznych wsi. Przetrzymywani również byli członkowie organizacji nazistowskich, a także niemieccy strażnicy. Trudne warunki bytowe, głód, choroby oraz złe traktowanie osadzonych przez polskie władze obozowe powodowały dużą śmiertelność. Zmarłych chowano w bezimiennych, pojedynczych bądź zbiorowych grobach w tylnej części obozu i poza nim. Z przyczyn politycznych upamiętnienie ofiar stało się możliwe dopiero w latach 90. XX w. W 1991 ustawiono drewniany krzyż na końcu drogi, w pobliżu której chowano zmarłych. W 1995 postawiono tam granitowy pomnik w kształcie śląskiego krzyża pokutnego, a w niedalekiej odległości urządzono w latach 2000-2002 symboliczny cmentarz.