Nowy Cmentarz Żydowski we Wrocławiu

Cmentarz Żydowski przy ul. Lotniczej 51 we Wrocławiu (tzw. Nowy Cmentarz Żydowski) – piąty pod względem wielkości kirkut w Polsce (zaraz po Łodzi, Warszawie, Krakowie i Białymstoku). Zajmuje on powierzchnię ok. 11 ha, która pokryta jest niezwykłymi nagrobkami, znajdującymi się wśród powalonych drzew i obecnego wszędzie bluszczu. Jego powstanie było związane z brakiem miejsca na Starym Cmentarzu Żydowskim przy ul. Ślężnej.

Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków – obecnie jest on cmentarzem Gminy Żydowskiej we Wrocławiu.

Cmentarz można zwiedzać w każdą niedzielę w godzinach 9.00-18.00. Bilet wstępu jest za 9 zł.

Cmentarz Żydowski przy ul. Lotniczej 51 we Wrocławiu (tzw. Nowy Cmentarz Żydowski) – piąty pod względem wielkości kirkut w Polsce (zaraz po Łodzi, Warszawie, Krakowie i Białymstoku). Zajmuje on powierzchnię ok. 11 ha, która pokryta jest niezwykłymi nagrobkami, znajdującymi się wśród powalonych drzew i obecnego wszędzie bluszczu. Jego powstanie było związane z brakiem miejsca na Starym Cmentarzu Żydowskim przy ul. Ślężnej.

Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków – obecnie jest on cmentarzem Gminy Żydowskiej we Wrocławiu.

Cmentarz można zwiedzać w każdą niedzielę w godzinach 9.00-18.00. Bilet wstępu jest za 9 zł.

Historia

Pod koniec XIX wieku zaczęło brakować miejsca na cmentarzu przy ul. Ślężnej, wówczas to starszy gminy żydowskiej Eduard Sachs podjął się starania o przydzielenie nowego miejsca. Zakupiono wówczas we wsi Cosel (Kozanów) przy Szosie Berlińskiej (późniejsza Flughafenstrasse, obecnie ul. Lotnicza) 50 mórg ziemi. W 1900 r. teren ten został ogrodzony, po czym wykonane zostały niezbędne prace ziemne, w maju kolejnego roku rozpoczęto prace budowlane, a już 14 lutego 1902 r. nekropolia została poświęcona i otwarta.

Plan zagospodarowania cmentarza przewidywał uczynienie z niego obiektu robiącego wrażenie na każdym przechodniu. Na terenie cmentarza powstała monumentalna kaplica cmentarna, połączona była dwudziestometrowym arkadowym krużgankiem z budynkiem kostnicy. Zespół tych budynków znajdował się po lewej stronie od głównego wejścia na cmentarz. Na tej samej wysokości, lecz z prawej strony głównej alei, został wybudowany dwupiętrowy dom zarządu. Mieściła się w nim kancelaria, kwiaciarnia, mieszkanie ogrodnika, inspektora oraz grabarza. Głównymi projektantami budynków zaplecza byli bracia Paul i Richard Ehrlich, znani we Wrocławiu m.in. z takich projektów jak wrocławski Szpital Żydowski – obecnie szpital kolejowy przy ul. Wiśniowej. Przestrzenne zagospodarowanie cmentarza, powiększonego po 1918 r. do ponad 11 hektarów (aż po ulicę Pilczycką), przypominało romantyczny park krajobrazowy. Ciekawostkę może stanowić fakt, iż układ ścieżek nie posiada, jak to było zazwyczaj, charakteru równoległego ani prostopadłego. Na terenie cmentarza zasadzono aleje drzew i różane klomby. Były one doglądane przez zatrudnionego na cmentarzu ogrodnika. W południowo-wschodniej części cmentarza, ogrodnik ten sadził i pielęgnował młode sadzonki. Do dziś zachowały się pozostałości po domkach ogrodnictwa, są one jednak w znacznej części spalone.

W południowej części cmentarza utworzono, po I wojnie światowej, pole honorowe (58 m x 28 m), które zostało poświęcone pamięci żydowskich żołnierzy poległych na froncie. Na jego szczycie stanął owalny tolos, na którym zostały wyryte 432 nazwiska żołnierzy.

W czasie II wojny światowej z polecenia NSDAP w budynkach cmentarza urządzono stację szpitalną. Resztę budynków przeznaczono dla mieszanych rodzin aryjsko-żydowskich na lokale mieszkalne. Po zamknięciu lecznicy, mieszane małżeństwa zostały wywiezione do obozów w Gross-Rosen i Bergen-Belsen, obiekt zaś oddano pod nadzór i użytkowanie wojsku. Jedynie kostnica służyła zgodnie z przeznaczeniem. Także podczas wojny na cmentarzu utworzono zbiorową mogiłę, w której pochowano grupę więźniów z obozu koncentracyjnego.

W latach powojennych (po 1960 r.) budynek zarządu i kaplica zostały wysadzone w powietrze. Obecnie na cmentarzu znajduje się wiele podniszczonych już bądź zdewastowanych nagrobków. Na niektórych grobach dostrzec można ślady po kulach – co może świadczyć o tragicznych wydarzeniach, jakich świadkiem było owe miejsce. Po wojnie cmentarz zwrócono prawowitym właścicielom i służy jako nekropolia Gminy Żydowskiej we Wrocławiu do dziś.

Położenie

Cmentarz znajduje się przy ulicy Lotniczej 51, na osiedlu Kozanów. Od strony północnej ograniczony jest ulicą Pilczycką.

Dojazd do cmentarza zapewniają dzienne linie tramwajowe nr: 73, 10, 20, 33, – przystanek: "Bajana", pospieszna linia autobusowa E – przystanek: "Park Zachodni" oraz nocne linie autobusowe nr: 243, 246 oraz 253 – przystanek "Bajana".

Zachowane nagrobki

26 września 1983 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. Do dzisiejszych czasów zachowało się praktycznie nienaruszone ogrodzenie, a także piękna brama z płaskorzeźbami oraz wytyczone niegdyś ścieżki. Przetrwał dom przedpogrzebowy i krużganek – choć obydwa mocno podniszczone. Na cmentarzu zachowały się także oryginalne nagrobki (macewy), ciekawe grobowce oraz płyty nagrobne, na których są wspominane ofiary Holokaustu, nie mające nigdzie swego grobu. Na cmentarzu zachowało się około 8 000 nagrobków.

Po I wojnie światowej, naprzeciwko wejścia na cmentarz wydzielono pole honorowe, na którym znajduje się owalny tolos oraz groby żołnierzy poległych na froncie.

Szczególnym rodzajem nagrobka na żydowskim cmentarzu poza macewą jest ohel – drewniany lub murowany budynek, stawiany głównie na grobach cadyków i wielkich rabinów, a bardzo rzadko i osób świeckich. Jedyny znany ohel na Dolnym Śląsku znajduje się na cmentarzu żydowskim przy ul. Lotniczej i jest ewenementem w skali krajowej, gdyż stoi na grobie kobiety. Wystawiony został ok. 1909 r. na grobie Miny Ciry Majzel, żony słynnego rabina z Łodzi Eliasza Chaima Majzla. Ohel ten to prosty murowany budynek, który został zbudowany na planie kwadratu. Posiada on otwór drzwiowy zwrócony w kierunku północno-wschodnim. Dziś wnętrze tego budynku jest zdewastowane, a cała konstrukcja porośnięta bluszczem. Na tylnej ścianie ohelu zachowała się typowo ortodoksyjna inskrypcja:

"Oto miejsce grobu niewiasty bogobojnej, znanej z dobroczynności, rabinowej, pani Miny Ciry, córki pana, gaona, naszego nauczyciela Nachmana (błogosławiona pamięć sprawiedliwego), światłości rodziny Majzel, z rodu gaonów Izraela, filarów wiary: pana Mojżesza Isserlesa, naszego nauczyciela Samuela Edelsa (pamięć sprawiedliwych błogosławiona na życie w świecie przyszłym). Żona sędziwego, gaona Prawa, światła i filaru ludu, pana, przywódcy wszystkich synów wygnania, naszego nauczyciela Eliasza Chaima (pamięć sprawiedliwego błogosławiona na życie w świecie przyszłym) Majzel, przewodniczącego sądu rabinicznego w Łodzi (niech się rozwija nasze miasto). Zmarła 9 tamuz 569 według małego rachunku. Wskrzesiciel zmarłych przyjdzie, śpiący niech powstaną i niech żyją życiem wiecznym" (na podst. *).