Muzeum Przemysłu i Techniki

Muzeum Przemysłu i Techniki w Wałbrzychu ( Parku Wielokulturowego Stara Kopalnia) – placówka muzealna, zlokalizowana na terenie zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego "Julia", prowadzona przez Muzeum w Wałbrzychu. Zwiedzającym udostępniono część obiektów należących do byłej kopalni, między innymi łaźnię (z pomieszczeniami do przechowywania ubrań roboczych), budynek maszyny wyciągowej, warsztat elektryczny, plac kopalniany (na którym znajdują się m.in. lokomotywy i wozy transportowe) oraz fragment XVIII-wiecznej tzw. "Lisiej sztolni" położonej na głębokości 30 metrów.

Zwiedzanie muzeum odbywa się wyłącznie z przewodnikiem; obiekt jest niedostępny dla osób niepełnosprawnych. Przed zejściem do zabytkowej sztolni turyści otrzymują fartuch i kask ochronny.

Obecnie w Parku Wielokulturowym Stara Kopalnia jest prowadzona na wysoką skalę rewitalizacja i adaptacja na cele kulturalne byłej KWK Julia. Zakres inwestycji obejmuje: rozbudowę Muzeum Przemysłu i Techniki oraz adaptację zabudowy poprzemysłowej na Europejskie Centrum Ceramiki Unikatowej, galerię sztuki współczesnej, siedziby organizacji pozarządowych i miejskich instytucji kultury na terenie dawnej Kopalni Węgla Kamiennego „Julia” w Wałbrzychu, wraz z zagospodarowaniem terenu w granicach terenu wpisanego do rejestru zabytków. Po rewitalizacji i adaptacji "Stara Kopalnia" będzie unikatowym obiektem kulturowym w skali kraju i Europy.

Muzeum Przemysłu i Techniki w Wałbrzychu ( Parku Wielokulturowego Stara Kopalnia) – placówka muzealna, zlokalizowana na terenie zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego "Julia", prowadzona przez Muzeum w Wałbrzychu. Zwiedzającym udostępniono część obiektów należących do byłej kopalni, między innymi łaźnię (z pomieszczeniami do przechowywania ubrań roboczych), budynek maszyny wyciągowej, warsztat elektryczny, plac kopalniany (na którym znajdują się m.in. lokomotywy i wozy transportowe) oraz fragment XVIII-wiecznej tzw. "Lisiej sztolni" położonej na głębokości 30 metrów.

Zwiedzanie muzeum odbywa się wyłącznie z przewodnikiem; obiekt jest niedostępny dla osób niepełnosprawnych. Przed zejściem do zabytkowej sztolni turyści otrzymują fartuch i kask ochronny.

Obecnie w Parku Wielokulturowym Stara Kopalnia jest prowadzona na wysoką skalę rewitalizacja i adaptacja na cele kulturalne byłej KWK Julia. Zakres inwestycji obejmuje: rozbudowę Muzeum Przemysłu i Techniki oraz adaptację zabudowy poprzemysłowej na Europejskie Centrum Ceramiki Unikatowej, galerię sztuki współczesnej, siedziby organizacji pozarządowych i miejskich instytucji kultury na terenie dawnej Kopalni Węgla Kamiennego „Julia” w Wałbrzychu, wraz z zagospodarowaniem terenu w granicach terenu wpisanego do rejestru zabytków. Po rewitalizacji i adaptacji "Stara Kopalnia" będzie unikatowym obiektem kulturowym w skali kraju i Europy.

Zarys historii kopalni

W 1770 r. w Wyższym Urzędzie Górniczym w Złotym Stoku zarejestrowano kopalnię węgla pod nazwą "Fuchs", która powstała z połączenia licznych niewielkich kopalń, istniejących na terenie gminy Biały Kamień od XVI wieku. Po zarejestrowaniu gwarectwa eksploatacja pokładów węgla prowadzona była wyrobiskami powierzchniowymi za pomocą sztolni i szybików. W 1867 r. podjęto decyzję o głębieniu szybu "Julius" (dzisiaj "Julia"), którego głębokość docelowo wyniosła 611 m. Dwa lata później powstał drugi szyb kopalni – "Ida" (dzisiejsza "Sobótka") w odległości 55 metrów od pierwszego szybu. Jego pogłębianie trwało aż do 1946 r., kiedy uzyskał ostateczną głębokość 443 metrów i udostępnił 5 poziomów wydobywczych (10 pokładów węgla). Urządzeniem wyciągowym była dwupiętrowa winda (tzw. "klatka"), która mieściła po dwa wozy na piętrze. Udźwig podczas wydobycia urobku sięgał 3 ton. W 1999 r. szyb został zasypany kamieniem na odcinku około 400 metrów (pozostawiono 50-metrowy odcinek od powierzchni celem zejścia schodami do "Lisiej sztolni").

W 1907 r. poszerzono obszar górniczy przez przyłączenie kopalni "David", wydobywającej węgiel z sąsiedniej dzielnicy Konradów, a w 1931 r. kopalnię "Segen Gottes" (dzielnica Stary Zdrój).

Po zakończeniu II wojny światowej kopalnia "Fuchs" przeszła pod polski zarząd, a jej nazwa została zmieniona na "Julia". Krótko, bo od 1946 do 1949 r., nosiła nazwę "Biały Kamień", następnie od 1950 do 1993 – "Thorez" (na cześć francuskiego komunisty Maurice'a Thoreza). W 1993 r. powrócono do nazwy "Julia".

W kopalni eksploatowano pokłady węgla warstw wałbrzyskich, a roczne wydobycie wynosiło od 650 tys. do 800 tys. ton. Ze względu na nierentowność kopalnia została postawiona w stan likwidacji w 1990 r. Ostatni wózek z węglem wyjechał na powierzchnię 20 września 1996 r., a 17 września 1998 r. zakończono likwidację wyrobisk podziemnych.

Powstanie muzeum

Rada Miasta Wałbrzycha 26 sierpnia 1999 r. podjęła uchwałę o utworzeniu oddziału wałbrzyskiego muzeum (przez zmianę statutu). 31 grudnia tego samego roku Zarząd Miasta Wałbrzycha przekazał nieodpłatnie Muzeum teren Zakładu Górniczego "Julia" przy ul. Wysockiego w celu zorganizowania na nim Oddziału Muzeum Przemysłu i Techniki. 6 kwietnia 2001 r. Wojewoda Dolnośląski przekazał nieodpłatnie Gminie Wałbrzych prawo własności Kopalni Węgla "Julia" (grunty i budynki z wyposażeniem) w celu prowadzenia Muzeum Przemysłu i Techniki.

17 września 2004 r. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu wpisał do rejestru zabytków województwa dolnośląskiego zespół 14 obiektów kopalni.

Obiekty zabytkowe

Do dziś przetrwały murowane basztowe wieże wyciągowe szybów "Julius" (teraz "Julia") i "Ida" ("Sobótka"), swoim wyglądem nawiązujące do dawnych wież obronnych. Ich wystrój architektoniczny wykonano w stylu klasyczno-renesansowym. Ten typ wież był od lat 50. XIX wieku powszechnie stosowany w kopalniach głębinowych ze względu na masywną konstrukcję wytrzymującą ciężar umieszczonych w niej urządzeń wyciągowych i wydobywanego urobku. Po wojnie krymskiej ten typ basztowych wież wyciągowych zyskał nazwę "Malakoff-Turm" (od fortu "Malakow", zwanego także "Małachow", w Sewastopolu). Pod koniec XIX wieku, zgodnie z panującymi wówczas trendami, wkomponowano w nie wieże stalowe ("Julius" w 1893 r., "Ida" w 1903 r.).

W czasie pogłębiania obu szybów wybudowano pomiędzy nimi kotłownię nr 1 pod postacią wieży z otaczającymi je wieżyczkami. Ten trzypiętrowy budynek, o wysokości 15 metrów, został zbudowany na fundamencie murowanym. W 1885 r. kotłownia została zlikwidowana, a wnętrze budynku zaadaptowano na łaźnię i pralnię. Na trzecim piętrze znalazł się pomost obiegu wózków nadszybia. W 1915 r. wybudowano w sąsiedztwie nową łaźnię dla górników, a pomieszczenia przy szybach przeznaczono na łaźnię dla kobiet pracujących w sortowni węgla oraz na pralnię i magazyny szybowe.

Poza tymi obiektami na terenie byłej kopalni znajdują się również warsztaty mechaniczne z 1872 r., sortownia węgla z 1888 r., płuczka i flotacja węgla z lat 1902–1914, oraz zachowane maszyny i urządzenia wyciągowe szybu "Sobótka" z 1912 r. wraz z oprzyrządowaniem.

Ekspozycja

Zwiedzający kopalnię mają do wyboru dwie trasy zwiedzania:

Trasa 1 – Zabytkowa kopalnia "Julia"

• Markownia,
• Łaźnia górnicza z 1915 r.,
• Maszyny wyciągowe szybu "Julia" z 1911 r.,
• Maszyny warsztatu mechanicznego,
• Wielkogabarytowe maszyny i urządzenia transportu kopalnianego,
• Replika sztolni górniczej "Julia" z maszynami i urządzeniami górniczymi do urabiania i ładowania węgla.

Trasa 2 – Zabytkowa "Lisia sztolnia" i szyb "Sobótka"

• Zrąb szybu "Sobótka",
• Maszyna wyciągowa z 1912 r.,
• Ekspozycja szybowych maszyn i urządzeń górniczych,
• Szyb "Sobótka" o głębokości 33 metrów oraz "Lisia Sztolnia" o długości około 200 metrów.

Lisia sztolnia

Do najciekawszych zachowanych i udostępnionych zwiedzającym obiektów Muzeum należy sztolnia zwana "Lisią". Jej niezwykłość polega na tym, że była wypełniona wodą do wysokości 1 m, a transport węgla odbywał się łodziami, co w XVIII wieku było dużym osiągnięciem technicznym.

"Lisią sztolnię" (położoną na Lisim Wzgórzu – stąd nazwa) zaczęto drążyć w 1791 r. na poziomie +410 m n.p.m. Gdy sztolnia sięgnęła 655 m długości wstrzymano na jakiś czas jej dalszą budowę i przystąpiono do drążenia chodników w pokładach węglowych. We wrześniu 1794 r. poprzez budowę odpowiedniej przytamki spiętrzono wodę w sztolni do wysokości 1 m.

Pomysłodawcą drążenia sztolni, a zwłaszcza wprowadzenia transportu węgla łodziami, był Friedrich Wilhelm von Reden (ówczesny dyrektor Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu). Spotkał się on z taką metodą wydobycia urobku w górach Harzu, gdzie budowę podobnej sztolni w tamtejszych kopalniach kruszcowych rozpoczął w roku 1777 jego brat, Claus Friedrich von Reden.

Oficjalne otwarcie sztolni nastąpiło 18 września 1794 r. Upamiętniono to kamienną tablicą z wykutym na niej okolicznościowym napisem. W pierwszej łodzi do sztolni wpłynął sam Reden, natomiast pierwsza łódź wypływająca ze sztolni wyładowana była już węglem.

Sztolnię drążono do 1821 r. Łączna długość sztolni wynosiła 1593 m, jej szerokość dochodziła do 2,7 m, a wysokość do 2,9 m. Przecinała ona skały należące do warstw żaclerskich (zlepieńce, piaskowce, łupki ilaste i piaszczyste), udostępniając górnikom 12 pokładów węgla o grubości 0,9-2,9 m.. W odstępach co 300 m wyrobisko było poszerzone do 3,8 m w celu umożliwienia wymijania się łodzi płynących w przeciwnych kierunkach. W końcowym okresie (1854 r.) wyrobisko nawigacyjne (umożliwiające ruch łodzi) uzyskało długość 2100 m, a jeden cykl przepływu łodzi trwał ok. 3 godz. Wydajność dobowa sztolni przy takiej odstawie urobku wynosiła ok. 100 ton. W celu sprawnego rozładunku węgla, odbywającego się w znacznym stopniu ręcznie, przy wylocie sztolni zbudowano basen portowy o powierzchni ok. 650 m² z odpowiednio wyposażonymi nabrzeżami, mogący pomieścić do 50 łodzi.

W 1854 r. duże zapotrzebowanie na węgiel wpłynęło na decyzję o usunięciu z niej wody, zbudowaniu torowiska i wprowadzeniu koni do ciągnięcia wózków. Dzięki temu jej wydajność wzrosła do 480 ton na dobę. W 1867 r. zgłębiono szyb "Julia" do poziomu sztolni, co umożliwiło ciągnięcie urobku szybem. Sztolnia przestała pełnić rolę drogi transportowej i w tym samym roku została otamowana.

Od początku istnienia sztolni udostępniano ją turystom. Zwiedzającymi byli m.in.: Fryderyk Wilhelm III z żoną Fryderyką Luizą (1801 r.), ambasador Stanów Zjednoczonych w Berlinie John Quincy Adams – późniejszy prezydent, małżonka cara Mikołaja I – Aleksandra Fiodorowna (1838 r.), a także księżna Izabela Czartoryska, która opisała wygląd sztolni oraz sposób jej zwiedzania w pamiętnikach Dyliżansem po Dolnym Śląsku.

W 1961 r. "Lisią sztolnię" wpisano do rejestru zabytków. Zwiedzającym muzeum udostępniono 270-metrowy wentylowany odcinek wyrobisk podziemnych.