Kościół św. Mikołaja

Kościół św. Mikołaja w Chełmży – gotycki (przed przebudową romański) kościół z połowy XII w., odbudowany po 1422 i przebudowany w XIX w., dawna fara miejska Chełmży, w latach 1827-1945 kościół ewangelicki. Zlokalizowany jest w obrębie miasta lokacyjnego, na południowy zachód od Rynku i od katedry, między ulicami Sądową i Strzelecką.

Kościół św. Mikołaja w Chełmży – gotycki (przed przebudową romański) kościół z połowy XII w., odbudowany po 1422 i przebudowany w XIX w., dawna fara miejska Chełmży, w latach 1827-1945 kościół ewangelicki. Zlokalizowany jest w obrębie miasta lokacyjnego, na południowy zachód od Rynku i od katedry, między ulicami Sądową i Strzelecką.

Historia

Parafia i kościół św. Mikołaja, wówczas jako budynek drewniany, zaistniały już prawdopodobnie w połowie IX w., czego świadectwem jest podporządkowanie go katedrze w akcie erekcyjnym katedry z 1248. W 1264 biskup chełmiński Fryderyk von Hausen uposażył parafię w 12 łanów ziemi.

Obecny kościół wzniesiono w trzech fazach. Budowa trwała prawdopodobnie od ok. 1264 do pocz. XIV w. Powstała trójnawowa świątynia z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zachodu, wtopioną w dolnej części w korpus. Do prezbiterium przylegała nieistniejąca już kaplicą św. Wawrzyńca, później pw. św. Huberta. W 1422, w wyniku najazdu polsko-litewskiego w trakcie wojny golubskiej, kościół uległ spaleniu. Zawaliły się wówczas sklepienia w korpusie, który odbudowano zamurowując okna w nawie głównej. W 1824 kościół został zakupiony przez Króla Prus i 24 sierpnia 1827 przekazany miejscowej gminie ewangelickiej. W tym samym roku kościołem parafialnym stała się dawna katedra, a siedzibę diecezji przeniesiono do Pelplina.

W latach 1848-1858 podwyższono wieżę o jedną kondygnację, rozbierając wcześniejszy smukły hełm. W 1858 przystąpiono do gruntownej przebudowy i rozbudowy na potrzeby gminy ewangelickiej. Wnętrze otynkowano, do korpusu dobudowano transept, a wschodni szczyt prezbiterium wymurowano na nowo. W 1897 teren kościoła otoczono murowanym ogrodzeniem, w tym samym roku sporządzono projekt kruchty zachodniej, który zrealizowano dopiero w 1906.

Architektura

Jest to trójnawowy gotycki kościół z neogotyckim transeptem i masywną wieżą od strony zachodniej. Budynek jest murowany z cegły w wątku wendyjskim, z użyciem kamienia polnego w dolnych częściach ścian. Prezbiterium jest przekryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym z pocz. XIV w., natomiast nawy nakryte są drewnianymi stropami belkowymi.

Wyposażenie

24 września 1827 kościół św. Mikołaja stał się zborem ewangelickim. Z wyposażenia przyjęto i obiecano zachować następujące przedmioty:

1. Ołtarz główny.
2. Ambony.
3. Organy dziesięciorejestrowe.
4. Trzy dzwony z wieży.

We wnętrzu, oprócz ołtarza głównego, znajdowało się w siedem ołtarzy. Główny ołtarz został ufundowany przez zamożną rodzinę burmistrza miasta o nazwisku Żuławy w roku 1612, przedstawiał Matkę Bożą w otoczeniu św. Barbary i św. Katarzyny, w środku wielki obraz hołdu św. Trzech króli. Mniejszy ołtarz św. Jana Nepomucena sprawiło bractwo piwowarów, ołtarz św. Barbary bractwo rybaków, ołtarz Matki Bożej Bolesnej bractwo szewskie, ołtarz św. Huberta bractwo robotników, ołtarz św. Walentego bractwo kuśnierzy, ołtarz Matki Bożej Różańcowej, bardzo liczne bractwo tejże nazwy, ołtarz św. Franciszka Ksawerego bractwo krawieckie, ołtarz św. Rocha bractwo tkackie. Pieczę i starania nad ołtarzem miały poszczególne bractwa, których tyle bywało, ile ołtarzy. Prawie wszystkie ołtarze, oprócz głównego ołtarza, przeniesiono przed zabraniem kościoła przez ewangelików do katedry.

Obecne wyposażenie kościoła św. Mikołaja

Kościół św. Mikołaja powrócił do Kościoła Katolickiego po zakończeniu II wojny światowej. Według P. Bireckiego w 1945 zostały ponownie przeniesione do kościoła św. Mikołaja następujące elementy wyposażenia: cztery XVIII-wieczne ołtarze, które stanęły przy filarach międzynawowych. Są to: ołtarz św. Stanisława Kostki i św. Antoniego, z postacią św. męczennicy w zwieńczeniu, drugi ze św. Rochem w części nastawy, trzeci z obrazem św. Trójcy w typie Tronu Łaski i czwarty, ostatni, ze św. Barbarą, której wizerunek zdobi trybowana, rokokowa sukienka. W kościele św. Mikołaja w czasie protestanckiej opieki został zakupiony instrument organowy, zbudowany na zlecenie protestantów przez Orgelbauanstalt A. Terletzki – Ed. Wittek z Elbląga w 1905.