Jaz Czersko Polskie

Jaz Czersko Polskie – jaz walcowy położony w rejonie ujścia Brdy do Wisły w Bydgoszczy, na stopniu wodnym „Czersko Polskie” otwierającym drogę wodną Wisła-Odra.

Jest najstarszym w Polsce jazem typu walcowego. Stanowi unikatowe dzieło budownictwa hydrotechnicznego w Polsce i w Europie, utrzymane w stanie sprawnym technicznie, w kształcie oryginalnym z początku XX wieku.

Jaz Czersko Polskie – jaz walcowy położony w rejonie ujścia Brdy do Wisły w Bydgoszczy, na stopniu wodnym „Czersko Polskie” otwierającym drogę wodną Wisła-Odra.

Jest najstarszym w Polsce jazem typu walcowego. Stanowi unikatowe dzieło budownictwa hydrotechnicznego w Polsce i w Europie, utrzymane w stanie sprawnym technicznie, w kształcie oryginalnym z początku XX wieku.

Historia

Pierwsze prace nad kanalizacją odcinka Brdy w obrębie Bydgoszczy przeprowadzono w latach 1877-1879. W tym okresie wybudowano śluzę Brdyujście i dwa jazy iglicowe w Czersku Polskim o niewielkim piętrzeniu. Kolejnym stopniem na rzece był stopień Kapuściska zlokalizowany na szóstym kilometrze Brdy. W czasie modernizacji wodnego węzła bydgoskiego w latach 1904-1907, stopień ten zlikwidowano zwiększając piętrzenie w Brdyujściu. W celu podwyższenia piętrzenia w miejscu istniejących poprzednio jazów iglicowych, wybudowano jaz walcowy. Inwestycja w 66% finansowana była z funduszy Bydgoszczy, a w 33% z dotacji rządu pruskiego. Koszt budowy jazu i elektrowni, usytuowanej na jego lewym przyczółku wyniósł 1.2 mln marek.

Główną przyczyną modernizacji stopnia wodnego i budowy jazu walcowego była konieczność poszerzenia Portu Drzewnego w Bydgoszczy, w obliczu wzrastającego transportu drewna z Królestwa Kongresowego i Małopolski do Cesarstwa Niemieckiego drogą wodną Wisła-Odra. Po budowie jazu, w 1906 r. przez Brdyujście przetransportowano 5 mln m3 drewna, co stanowiło ⅓ importu drewna całej Rzeszy Niemieckiej.

W latach 1994-1997 jaz rozbudowano o przelew boczny, żelbetowy, trzyprzęsłowy, na którego wypadzie powstała (1997) druga elektrownia wodna wyposażona w 4 hydrozespoły z turbinami systemu Kaplana. W 2005 r. wykonano remont jazu walcowego, którego celem było przywrócenie mechanizmom wyciągowym oraz innym urządzeniom zdolności eksploatacyjnej.

Funkcja

Zadaniem jazu jest przepuszczanie wód rzeki Brdy spiętrzonych dla potrzeb żeglugi na odcinku Czersko Polskie - hydrowęzeł Bydgoszcz przy ograniczeniu do minimum wahań zwierciadła wody na Brdzie. Piętrzenie na jazie (średnio 3,76 m) gwarantuje żeglowność na Brdzie na odcinku Śluza Miejska w Bydgoszczy–Śluza Czersko Polskie, niezakłóconą pracę ujęć wodnych, wylotów kanalizacji deszczowych oraz stabilizację wód gruntowych i odwodnienie terenów przyległych do rzeki.

Od 1997 r. jaz jest wspomagany przez sąsiednią elektownię wodną "Mewat", która przejmuje w normalnych warunkach przepływ rzeki.

Konstrukcja

Jaz posiada jednoprzęsłową konstrukcję betonową o szerokości 22 m.

Zamknięcie stanowi walec stalowy o średnicy 2,5 m, poruszany elektrycznie bądź ręcznie za pomocą łańcucha Galla po zębatych torach zamontowanych w przyczółkach. Uszczelnienie walca stanowi belka dębowa zamocowana wzdłuż walca w wyprofilowanym z blachy stalowej gnieździe.

Podnoszenie i opuszczanie walca realizowane jest z pomoca mechanizmu wyciągowego napędzanego silnikiem elektrycznym o mocy 17 kW lub awaryjnie ręcznie – przez dwie korby łączone łańcuchem sworzniowym. Mechanizm wyciągowy umieszczono na prawym przyczółku jazu, na stalowym pomoście.

Nad jazem poprowadzono pomost operacyjny, wykonany w formie mostu w konstrukcji stalowej, o długości 24,90 m. Konstrukcja pomostu pełni również zadania belki oporowej podczas szandorowania.

Rzędna progu wynosi 29,72 m Kr. Maksymalna przepustowość jazu to 115-176 m³/s, w zależności od stopnia podtopienia progu.

Dodatkowe obiekty

Przy jazie znajdują się:

• przepławka (prawy przyczółek jazu) wybudowana w 1999 r.
• elektrownia wodna w maszynowni jazu (na lewym brzegu, moc 100 kW) – max. przełyk 3,5 m³/s
• elektrownia wodna na prawym brzegu jazu – przelew boczny (administrator spółka MEWAT) – max. przełyk 30 m³/s

Na bloku siłowni (przyczółka) znajduje się zabytkowy, dwukondygnacyjny budynek, murowany z cegły, w którym z początkiem XX wieku pomieszczono maszynownię z generatorem oraz rozdzielnię i akumulatorownię (pracowała do lat 60. XX w.).

Architektura

Architektura jazu, elektrowni i obiektów składowych stopnia wodnego ukształtowana jest w formach właściwych dla historyzmu przełomu XIX/XX wieku. Te preferencje estetyczne wpisują budowle hydrotechniczne w krajobraz przyrodniczy Brdy, stanowiąc również o walorach tego dzieła budownictwa wodnego dla kultury i cywilizacji europejskiej. W 2005 r. jaz wraz z budynkami technicznymi został wpisany do rejestru zabytków.