Cmentarz żydowski

Cmentarz żydowski w Słubicach (niem. Judenkirchhof, jüdischer Friedhof Frankfurt (Oder)-Dammvorstadt) – cmentarz żydowski przy ul. Transportowej w Słubicach. Jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Europie (pierwsza pisemna wzmianka o nim znalazła się w uchwale Rady Miejskiej Frankfurtu nad Odrą z 2 lipca 1399). Pochowano tu wielu frankfurckich rabinów, m.in. Josefa ben Meir Theomima, Mendla von Podheiza i Jehudę Lejba Margaliota.

Cmentarz żydowski w Słubicach (niem. Judenkirchhof, jüdischer Friedhof Frankfurt (Oder)-Dammvorstadt) – cmentarz żydowski przy ul. Transportowej w Słubicach. Jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Europie (pierwsza pisemna wzmianka o nim znalazła się w uchwale Rady Miejskiej Frankfurtu nad Odrą z 2 lipca 1399). Pochowano tu wielu frankfurckich rabinów, m.in. Josefa ben Meir Theomima, Mendla von Podheiza i Jehudę Lejba Margaliota.

Historia cmentarza

Okres niemiecki

Założony przy wschodnim brzegu Odry na prywatnym gruncie rodziny Hokemann. Teren ten przejęło potem miasto. Cmentarz położony na tzw. Wzgórzach Żydowskich (Judenberge) przez stulecia należał do okręgu Kunersdorf - dzisiaj Kunowice. W 1759 przez okolice cmentarza wycofywały się wojska pruskie pokonane w czasie bitwy pod Kunowicami, o czym wiadomo dzięki zachowanym raportom wojskowym do króla Prus Fryderyka II Wielkiego.

16 marca 1805 gmina żydowska we Frankfurcie nad Odrą wykupiła pod przyszły II sektor cmentarza przylegającą do nekropolii ziemię chłopa Martina Hanschke z Kunowic. Oficjalne otwarcie tej części o powierzchni 10.907 m² nastąpiło w 1868.

Od ok. 1870 na jego terenie wznosił się neoromański dom przedpogrzebowy z ocynkowaną kopułą zwieńczoną gwiazdą Dawida. Ogrodnikami cmentarnymi byli kolejno:

• 1870-1900: Heinrich Billerbeck (zm. 1900, ojciec Roberta); zarabiał 150 marek rocznie;
• 1900-1919: Robert Billerbeck (syn Heinricha, ojciec Ottona); zarabiał 200 marek rocznie;
• 1 kwietnia 1919 - 27 maja 1941: Otto Billerbeck (syn Roberta, wnuk Heinricha).

23 października 1897 odsłonięto pomnik ku czci frankfurckiego rabina dr. Mosesa Löwenmeiera, wykonany przez kamieniarza C. Schulza i mierzący ok. 2,75 m.

W 1936 w późniejszym III sektorze cmentarza rozpoczęto budowę pomnika 17 żołnierzy żydowskich z okresu I wojny światowej, ufundowanego przez Związek Żydowskich Żołnierzy Frontowych z Grupy Landsberg an der Warthe (Gorzów Wlkp.). Oficjalne odsłonięcie pomnika miało miejsce latem 1937 (zniszczony w 1938 podczas tzw. nocy kryształowej). Otto Billerbeck zdołał ocalić modlitewniki, sztandary i zwoje Tory z frankfurckiej synagogi zakopując je na terenie cmentarza na drugim brzegu Odry (dzisiejsze Słubice). Mimo rozpowszechnianych później opinii nekropolia wcale nie została zdewastowana przez nazistów podczas II wojny światowej.

W 1940 w Berlinie przetłumaczono z języka hebrajskiego na niemiecki rejestr cmentarny frankfurckiej gminy żydowskiej, obejmujący okres 1677-1866 i zawierający ok. 1.100 wpisów. W 1941 pochowano tu 110 osób z obozu pracy w Finkenheerd, które niemal bez wyjątku pochodziły z Łodzi, zaś w 1942 teren musiał zostać przekazany pod zarząd Zrzeszenia Żydów w Niemczech z siedzibą w Berlinie.

15 lutego 1944 samoloty Royal Air Force zbombardowały cmentarz i uszkodziły m.in. północną ścianę domu przedpogrzebowego oraz niektóre nagrobki, m.in. dr Baswitza i Martina Heydemanna. Tuż za domem przedpogrzebowym powstał spory krater. Ostatni oficjalny pochówek odbył się 11 grudnia 1944, 2 miesiące przed ewakuacją niemieckiej ludności tego terenu.

Okres polski

Od maja do czerwca 1945 na głównej drodze do domu przedpogrzebowego pochowano co najmniej 82 osoby, głównie w okolicy żołnierzy Wehrmachtu oraz Volkssturmu. W okresie powojennym Polacy dokonywali stopniowej dewastacji cmentarza. W 1972 podjęto decyzję o jego likwidakcji. Decyzją nr 105/72 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z 20 czerwca 1972 wyrażono zgodę na przedterminową likwidację cmentarzy żydowskich w Słubicach i Rzepinie.

W uzasadnieniu zawarto nieprawdziwą informację, że ostatni pochówek na tym terenie odbył się w 1936. Dalej powoływano się brak opieki nad grobami ze strony osób tu pochowanych oraz na względy estetyczne. Teren po cmentarzu żydowskim w Słubicach nakazano wykorzystać "na urządzenie zieleni miejskiej". Zastrzeżeń do likwidacji cmentarza nie zgłosiły ani Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, ani też Wydział ds. Wyznań czy Wydział Kultury WRN w Zielonej Górze.

W latach 1975-1976 na terenie cmentarza wybudowano "Zajazd Staropolski", administrowany przez państwowe przedsiębiorstwo Warta Tourist. Podczas prac budowlanych usunięto wszystkie nagrobki, a teren wyrównano spycharką. Na powierzchni 2,4 hektara nie zachował się wtedy ani jeden nagrobek. Macewy wywieziono na wysypisko śmieci oraz do lasu w pobliżu lotniska wojskowego.

W 1985 Polska Służba Ochrony Zabytków uznała główną część byłego cmentarza jako miejsce historyczne. W 1988 Fundacja Rodziny Nissenbaumów przeprowadziła prace porządkowe i ogrodziła część terenu cmentarza. Na początku lat 90. teren sprywatyzowano a zajazd przekształcono w motel "Eden" z klubem nocnym.

W 1999 obchodzone 600. rocznicę pierwszej pisemnej wzminaki na temat cmentarza. Przy tej okazji ufundowano tablicę pamiątkową w językach hebrajskim, polskim i niemieckim. Polska wersja brzmi: "Uszanuj miejsce wiecznego spoczynku. Cmentarz żydowski założony w XIV wieku. Mieszkańcy miast Frankfurt (Oder) i Słubice 1999". Klubu nocny na cmentarzu żydowskim stał się jednym z tematów podczas wizyty premiera RP Leszka Millera w USA.

W 2004 władze miejskie wykupiły teren od poprzedniego właściciela i pod koniec marca tego samego roku przekazały cmentarz Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Szczecinie. Specjalna uroczystość z tej okazji miała miejsce 4 maja 2004, a udział wzięli w niej około 20 rabinów, m.in. rabin Berel Polatsek z Brooklynu, a także Eve Anderesen - dyrektor FODŻ, konsul ambasady USA w Warszawie, burmistrz Słubic Ryszard Bodziacki oraz nadburmistrz Frankfurtu nad Odrą Martin Patzelt. Już 12 grudnia 2004 doszło do kolejnej dewastacji cmentarza poprzez kradzież ogrodzenia, jednak ze względu na niewykrycie sprawców śledztwo umorzono.

W 2007 cmentarz przeszedł na własność Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie i został gruntownie wyremontowany. 15 maja 2008 do grobu rabina Theomima przybyli chasydzi z całej Europy, a także z USA. W uroczystości upamiętniającą żydowską społeczność miasta udział wzięli m.in. rabin przeworski Raw Leibisch Leiser z Antwerpii, rabin Berel Polatsek z Brooklynu, wicewojewoda lubuski Jan Świrepo, poseł na Sejm Marek Cebula, starosta słubicki Marcin Jabłoński i burmistrz Słubic Ryszard Bodziacki.

26 października 2010 w bibliotece miejskiej we Frankfurcie nad Odrą odbyła się prezentacja efektów projektu "Wirtualny spacer po cmentarzu żydowskim w Słubicach", koordynowanego przez dr. Jana Musekampa. 29 czerwca 2011 cmentarz odwiedzili zaś członkowie XIII Letniej Akademii Fundacji Bertelsmanna. W 2012 ukazała się monografia historii cmentarza, napisana przez lokalnego historyka Eckarda Reißa.

24 czerwca 2013 zastępca Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Kamila Domagalska z upoważnienia Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dr Barbary Bielinis-Kopeć zawiadomiła o wszczęciu z urzędu postępowania administracyjnego w sprawie wpisanie cmentarza żydowskiego w Słubicach do rejestru zabytków województwa lubuskiego. 9 lipca miały miejsce oględziny, na które mimo zaproszenia nie przybył żaden przedstawiciel strony właścicielskiej, czyli Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie. Wpisu do rejestru zabytków dokonano decyzją 26 listopada 2013.