Ulica Grzybowska

Ulica Grzybowska – jedna z ulic warszawskiego Śródmieścia oraz Woli, o długości ok. 2,5 km.

Ulica Grzybowska – jedna z ulic warszawskiego Śródmieścia oraz Woli, o długości ok. 2,5 km.

Historia

Historia ulicy Grzybowskiej zaczyna się już w średniowieczu: pierwotnie była drogą narolną folwarku książęcego, później - starościńskiego. Nazwa ulicy, nadana oficjalnie w 11770, pochodzi od jurydyki Grzybów. Od powstania w 1693 jurydyki Wielopole dawna droga na odcinku Plac Grzybowski - ul. Ciepła stała się granicą obu jurydyk. W pierwszej połowie XVIII wieku była bardzo istotnym traktem wiodącym na zachód; na jednym z planów opisano ją Landt Straße nach Breslau co znaczy "Droga krajowa do Wrocławia". W 1770 ulica została w większości uregulowana, jedynie najstarszy, początkowy odcinek zachował swój nieco chaotyczny bieg aż do lat sześćdziesiątych XX wieku. Właśnie przy tym początkowym, granicznym odcinku powstała jeszcze w XVII wieku: były to luźno rozrzucone domy drewniane, lecz już w 1784 przy ulicy działało 11 browarów; podobnie jak na pobliskiej ulicy ul. Żelaznej browarnictwo zawsze odgrywało znaczącą rolę.

Jednak okoliczni mieszkańcy nie trudnili się jedynie wyrobem piwa: przed 1792 u zbiegu z ul. Ciepłą powstała kuźnia, zaś za Okopami Lubomirskiego i linią obecnej ulicy Towarowej istniały dwie cegielnie otoczone gliniankami, blokującymi wytyczenie przedłużenia ulicy. Pomimo tej niedogodności po 1790 nowy odcinek od Przyokopowej do Karolkowej jednak powstał. W rozwidleniu ulic i Towarowej i Przyokopowej istniała ówcześnie glinianka, co sprawiało, że nowy fragment był od starszej części nieco odizolowany.

Jeszcze w 1819 na 39 posesji tylko 10 miało zabudowę murowaną; poza odcinkiem Ciepła - Żelazna dominowały domostwa drewniane. Proces wymiany zabudowy na murowana nasilił się w latach 1832-38: powstało wtedy dziewięć kamienic oraz pałac i kamienica należące do architekta Jana Jakuba Gaya. Niezwykle starannie zaprojektowany pałac był wzorowany na berlińskiej Akademii Budownictwa (Bauakademie) wzniesionej według projektu Karla Friedricha Schinkla i słynął z nowatorskiego w Warszawie zastosowania żeliwa, zarówno w konstrukcji, jak i w wystroju.

W latach pięćdziesiątych XIX wieku ruch budowlany przy ulicy nieco zmalał; jeszcze powstały w tym czasie tylko dwa domy, w latach sześćdziesiątych wystawiano głównie oficyny. W latach 1869-70 przy ulicy działało pięć browarów, w tym jeden należący do Hermana Junga; sąsiadowały one z destylarnią wódek, wytwórnią koszernego wina oraz warzelnią miodu. W 1871 powstało Towarzystwo Akcyjne Zakładów Wyrobów Metalowych "Konrad, Jarnuszkiewicz i S - ka", które przejęło m.in. pałacyk Gaya; po dziesięciu latach istnienia zakład zatrudniał już 110 osób. W 1882 u zbiegu z Ciepłą wybudowano wielkie koszary rosyjskiego 2. dywizjonu żandarmerii polowej, ciągnące się aż do ulicy Krochmalnej; w okresie 1899-1906 w budynku maneżu działał Teatr Ludowy. Wcześniej, bo w okresie 1880-81 na terenie browaru Hermana Junga powstały nowe budynki fabryczne projektu Jana Lilpopa.

Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte XIX przyniosły realizację kilkunastu kamienic, jednak obustronną zabudowę wciąż miał tylko początkowy fragment ulicy; na dalszym odcinku dominowały jeszcze domy drewniane lub zabudowania przemysłowe. W 1901 pod nr. 26/28 powstały oficyny mieszczące żydowską szkołę religijną, a wcześniej, bo w 1892 frontowy budynek mieszczący Zarząd Warszawskiej Gminy Starozakonnych projektowany przez Władysława Marconiego.

Na sąsiedniej posesji około 1904 na wschód od Ciepłej powstała wspaniała trzypiętrowa kamienica secesyjna, rozebrana niestety w latach siedemdziesiątych XX wieku. Jeszcze przed 1939 na jej podwórzu umieszczono posąg Kazimierza Wielkiego wykopany w 1823 pod Piasecznem; w okresie powojennym został on przeniesiony do Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Krótko przed I wojną światową przy Grzybowskiej działały już tylko trzy browary: dawny zakład Hermana Junga przejął Bank Handlowy, zaś istniejący już wcześniej u zbiegu z ul. Żelazną browar Kijoka stał się filią ówczesnego lidera na rynku piwowarskim - firmy Haberbusch i Schiele z ul. Krochmalnej.

Nową halę wystawiła firma "Konrad, Jarnuszkiewicz i S - ka", zatrudniająca wtedy już 600 osób, w 1938 - 661. Końcowy odcinek ulicy wszedł w fazę przeobrażeń po roku 1908, kiedy u zbiegu z ul. Przyokopową wybudowano gmach Elektrowni Tramwajowej, mieszczącej od roku 2004 Muzeum Powstania Warszawskiego.

W 1922 Polsko-Holenderska Fabryka Lampek Elektrycznych założona przez koncern N.V.Philips rozpoczęła przy ul. Karolkowej 36 budowę hali produkcyjnej, mieszczącej w okresie powojennym Zakłady Wytwórcze Lamp Elektrycznych i Rtęciowych im. Róży Luksemburg.

W 1908 powstała przy ul. Młynarskiej zajezdnia tramwajów elektrycznych; projektantem i inwestorem był koncern Siemens-Schuckertwerke GmbH. Inwestycja Siemensa zintensyfikowała rozwój dzielnicy: po tym wydarzeniu przeprowadzono odcinek Grzybowskiej od Skierniewickiej na wschód. Cegielnia przy ul. Karolkowej nie pozwalała na połączenie obu części ulicy, toteż nowy odcinek nazwano ul. Siedmiogrodzką; z Grzybowską połączono go dopiero około 1935 wąskim przejazdem przez teren cegielni.

Nadal działała fabryka Towarzystwo Akcyjne Zakładów Wyrobów Metalowych "Konrad, Jarnuszkiewicz i S - ka"; drugim co do wielkości zakładem produkcyjnym była założona w 1917 mleczarnia Administracji Gospodarstw Rolnych i Leśnych "AGRIL" zatrudniająca 187 osób. Z licznych niewielkich sklepów należy wymienić salon obuwia czeskiej firmy Bata, działający w dawnym pałacyku Gaya.

Przedwojenna Grzybowska pełna była kontrastów: obok drewnianych zabudowań stały wielopiętrowe kamienice czynszowe; działał też odizolowany rzędem kamienic browar Haberbusch i Schiele, który w międzyczasie niemal zmonopolizował stołeczne piwowarstwo. Ulicę wybrukowaną "kocimi łbami" oświetlały gazowe latarnie, zachowane do lat sześćdziesiątych XX wieku.

W 1939 spłonęła zabudowa w okolicy Pl. Grzybowskiego oraz browar Kazimirusa u zbiegu z ul. Ciepłą. Od listopada 1940 wschodni odcinek Grzybowskiej od ul. Granicznej do ul. Żelaznej znalazł się w obrębie warszawskiego getta. Na krótkim odcinku między ulicami Żelazną i Waliców wzdłuż Grzybowskiej biegł mur dzielnicy zamkniętej. Przy ulicy Żelaznej znajdowała się również jedna z głównych bram do tzw. małego getta, co od 2008 upamiętnia jeden z pomników granic getta. Budynek mieszczący przed wojną Zarząd Warszawskiej Gminy Starozakonnych (nr 26/28) podczas okupacji stał się siedzibą Judenratu; w nim 23 lipca 1942 popełnił samobójstwo jego prezes Adam Czerniaków.

Ulica została włączona do aryjskiej części miasta w sierpniu 1942 po wywiezieniu i wymordowaniu większości mieszkańców małego getta w obozie zagłady w Treblince.

Największe straty w zabudowie przyniosły dni powstania warszawskiego; rejon ulicy Grzybowskiej i Krochmalnej broniony był przez Zgrupowanie Chrobry II. Głównym punktem oporu był wtedy browar Haberbusch i Schiele, którego zapasy ziarna stały się źródłem pożywienia dla okolicznej ludności. Po upadku powstania zabudowa ulicy została wypalona; ocalały jedynie najpóźniej wzniesione obiekty o ogniotrwałej konstrukcji.

W 1946 rozebrano większość spalonych zabudowań, choć w myśl ówczesnej sztuki konserwatorskiej jako wzniesione w końcu XVIII były już zabytkami - wyburzono wtedy m.in. dobrze zachowany pałacyk Jana Jakuba Gaya. Po 1945 przez długi okres Grzybowska wciąż była ulicą zaniedbaną i noszącą ślady wojennych zniszczeń; stąd gwarowe określenie "Dziki Zachód" dla całej okolicy.

Zabudowania fabryczne pospiesznie i nieprecyzyjnie odbudowano; po 1959 wyburzono fabrykę firmy "Konrad, Jarnuszkiewicz i S - ka" w związku z przeprowadzeniem ul. Juliana Marchlewskiego, obecnie noszącej miano Al. Jana Pawła II. Na terenie dawnego browaru Kijoka działały po wojnie Stołeczne Zakłady Winiarsko-Spożywcze "Warsowin" korzystające z piwnic dawnego zakładu.

W okresie 1965-1967 przy ulicy wybudowano monstrualne blokowisko osiedla Za Żelazną Bramą według projektu Jerzego Czyża i Jana Furmana. Liczące po 15 pięter bloki choć wyposażone w ciemne, pozbawione okien kuchnie, w okresie PRL uchodziły za osiedle prestiżowe. W 1974 rozebrano stojąca wśród nich wspomnianą secesyjną kamienicę pod nr. 24, zaś w 1993 na miejscu dawnej fabryki "Konrad, Jarnuszkiewicz i S - ka" wybudowano Hotel Mercure "Fryderyk Chopin", rozebrany na przełomie 2012/2013, by stworzyć miejsce pod 160-metrowy biurowiec. Podczas prac budowlanych w okresie 2004-06 odsłonięto zachowane piwnice browaru Kijoka (w okresie PRL wspomniane Stołeczne Zakłady Winiarsko-Spożywcze "Warsowin"), jednak zostały one częściowo rozebrane w związku z budową kompleksu mieszkalnego.

Ważniejsze obiekty

• ul. Grzybowska 4 – nowy apartamentowiec w miejscu dawnej siedziby PSL i pomnika Czynu Chłopskiego (zburzone w 2006)
• ul. Grzybowska 24 – Hotel Radisson Blu
• ul. Grzybowska 45 – wieżowiec JM Tower
• ul. Grzybowska 53 – Pekao Tower
• ul. Grzybowska 58 – zabudowania dawnego browaru Haberbusch i Schiele
• ul. Grzybowska 61 – apartamentowce Platinum Towers
• ul. Grzybowska 63 – Hotel Hilton
• ul. Grzybowska 71 – Zabytkowa kamienica rodziny Gawłowiczów z 1910, najstarsza przy ulicy
• ul. Grzybowska 73 – Zabytkowa kamienica firmy "J. Hurewicz" z 1936 –dzieło wybitnego architekta konstruktywisty Szymona Syrkusa
• ul. Grzybowska 77 – dawny budynek Wydawnictwa Wojskowege MON - Bellony
• ul. Grzybowska 79 – Muzeum Powstania Warszawskiego
• ul. Grzybowska 88 - budynek dawnego Laboratorium chemiczno-farmaceutycznego „Asmidar”, siedziba m.in. Muzeum Nurkowania

Komunikacja

Ulicą Grzybowską kursują autobusy: 105, 109, 151 i 178.

27 lutego 1958 Grzybowską poprowadzono pierwszą regularną komunikacje miejską, kursował tu wóz autobusowy o znaczeniu linii "105".