Pomnik Umschlagplatz

Pomnik Umschlagplatz (pełna nazwa Mur – Pomnik Umschlagplatz) – pomnik znajdujący się w Warszawie przy ulicy Stawki, na terenie dawnego placu przeładunkowego, skąd w latach 1942–1943 Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince i obozów w dystrykcie lubelskim ponad 300 tysięcy Żydów z warszawskiego getta.

Pomnik Umschlagplatz (pełna nazwa Mur – Pomnik Umschlagplatz) – pomnik znajdujący się w Warszawie przy ulicy Stawki, na terenie dawnego placu przeładunkowego, skąd w latach 1942–1943 Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince i obozów w dystrykcie lubelskim ponad 300 tysięcy Żydów z warszawskiego getta.

Historia

Pomnik został odsłonięty 18 kwietnia 1988 w przeddzień 45. rocznicy wybuchu powstania w getcie. Powstał na podstawie projektu Hanny Szmalenberg i Władysława Klamerusa. Ma formę białego czterometrowego muru z czarnym pasem na czołowej ścianie pomnika, co stanowi nawiązanie do kolorów rytualnych szat żydowskich. Otoczona murem przestrzeń na planie prostokąta o wymiarach 20 x 6 metrów symbolizuje otwarty wagon kolejowy. Na wewnętrznej ścianie monumentu w kolejności alfabetycznej – od Aby do Żanny – wyryto 400 najpopularniejszych przed wojną polskich i żydowskich imion. Podkreślają one kilkusetletnie współistnienie w Warszawie obydwu społeczności oraz przenikanie się ich kultur i religii. Każde imię symbolicznie upamiętnia również tysiąc ofiar warszawskiego getta. W centralnej części ściany umieszczono cztery kamienne tablice z napisami w językach: polskim, jidysz, angielskim i hebrajskim o treści:

Brama na teren upamiętnienia jest zwieńczona półokrągłą czarną tablicą przypominającą macewę, wykutą z bloku sjenitu podarowanego przez rząd i społeczeństwo Szwecji. Umieszczona na nim płaskorzeźba przedstawiająca strzaskany las (w żydowskiej sztuce sepulkralnej złamane drzewo oznacza przedwczesną, gwałtowną śmierć) symbolizuje zagładę narodu żydowskiego. Na osi szerokiej bramy głównej znajduje się również druga brama – wąski pionowy prześwit zwieńczony rozciętą macewą, przez który widoczne jest drzewo, wyrosłe za pomnikiem już po wojnie. Jest ono symbolem nadziei. Osiowe ustawienie dwóch bram ma symbolizować przejście od śmierci do nadziei życia.

Na bocznej ścianie sąsiadującego z upamiętnieniem budynku (przed wojną nr 8, obecnie nr 10) umieszczono cytat z Księgi Hioba w językach polskim, jidysz i hebrajskim: Ziemio nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał (Hi 16, 18). Napisy przecinają kontury dwóch okien i drzwi. Od krawędzi ulicy Stawki, pomiędzy głównym korpusem pomnika a ścianą szkoły, biegnie lekkim skosem droga śmierci, którą na rampę kolejową pędzono Żydów oczekujących na placu na transport do Treblinki. W obrębie upamiętnienia droga została wybrukowana czarną kostką bazaltową.

Na tylnej ścianie pomnika wykuto treść tablicy erekcyjnej oraz nazwiska jego twórców i fundatorów.

Pomnik stanowi zakończenie, odsłoniętego w tym samym dniu, Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów zaczynającego się przy skrzyżowaniu ulic Anielewicza i Zamenhofa, i prowadzącego ulicami Zamenhofa, Dubois i Stawki.

11 czerwca 1999, w czasie swojej siódmej podróży apostolskiej do Polski, modlitwę za naród żydowski odmówił tutaj Jan Paweł II.

W 2002 monument, zachowany fragment placu przeładunkowego oraz obydwa przylegające do niego budynki (przed wojną Stawki 4/6 i 8, obecnie nr 10 ) zostały wpisane do rejestru zabytków.

W latach 2007–2008 przeprowadzono generalny remont pomnika, który znajdował się w bardzo złym stanie ze względu na niską jakość materiałów użytych do jego budowy. Płyty z białego marmuru Biała Marianna zastąpiono wtedy okładziną wykonaną z bardziej wytrzymałego na warunki atmosferyczne szarego granitu z Zimnika na Dolnym Śląsku. Zgodnie z projektem Hanny Szmalenberg i Teresy Murak skwer wokół pomnika został przecięty gliniano-żwirową ścieżką, a od skrzyżowania ulic Stawki i Dzikiej w głąb sweru posadzono wąski falujący pas kwitnącego na niebiesko (kolor flagi Izraela) hyzopu.

Pierwsze upamiętnienie Umschlagplatzu

Obecny pomnik zastąpił pierwsze powojenne upamiętnienie tego miejsca w postaci tablicy z piaskowca umieszczonej w 1948 na bocznej ścianie jednego z parterowych budynków Umschlagplatzu (od strony ulicy Stawki). Widniał na niej napis w językach polskim, hebrajskim i jidysz o treści:

Otoczenie

• Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów – kamienny blok upamiętniający utworzenie przez Niemców w 1940 getta w Warszawie (ulica Stawki róg Dzikiej)
• Gmach Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego (przed wojną nr 21, obecnie nr 5/7) – w tym budynku w latach 1942–1943 stacjonował oddział SS nadzorujący Umschlagplatz
• Na tyłach Zespołu Szkół Licealnych i Ekonomicznych nr 1 zachował się niewielki fragment muru getta stanowiący granicę Umschlagplatzu