Pałac Skrzyńskich

Pałac w Zagórzanach – zabytkowy pałac z XIX wieku wybudowany przez Tadeusza Skrzyńskiego według projektu Franciszka Marii Lanciego. Położony jest we wsi Zagórzany, w południowo-wschodniej części województwa małopolskiego, ok. 6 km od centrum Gorlic. Stanowi jedną z najbardziej reprezentatywnych siedzib neogotyckich w Polsce.

Pałac w Zagórzanach – zabytkowy pałac z XIX wieku wybudowany przez Tadeusza Skrzyńskiego według projektu Franciszka Marii Lanciego. Położony jest we wsi Zagórzany, w południowo-wschodniej części województwa małopolskiego, ok. 6 km od centrum Gorlic. Stanowi jedną z najbardziej reprezentatywnych siedzib neogotyckich w Polsce.

Architektura

Pałac w Zagórzanach to obiekt murowany, o trzech kondygnacjach naziemnych, podpiwniczony. Posiada cztery skrzydła. Powierzchnia budynku wynosi około 2 400 m2.
Elementy budowli charakterystyczne dla stylu neogotyckiego uwidaczniają ostre łuki w otworach bram, drzwi i okien oraz niewielkie ozdobne wieżyczki (pinakle), spiczaste hełmy pokrywające kilka baszt oraz budynek wartowni (kordegarda). Pomieszczenia skupione zostały wokół wewnętrznego dziedzińca. Bogata i skomplikowana bryła ożywiona była przede wszystkim wieżami, basztami i attykami w formie krenelaży, a także różnymi kształtami otworów: ostrołukowa brama wjazdowa w fasadzie, rząd portefenetrów wychodzących na taras zamkniętych łukiem półkolistym, okrągłe okienka w fasadzie, ponadto okna prostokątne z charakterystycznymi prostymi nadokiennikami załamanymi ku dołowi.
Mury zostały wykonane z cegły pełnej na zaprawie wapiennej, do wykonania ścian piwnic użyto również kamienia łamanego. Stropy w większości drewniane tak jak schody wewnętrzne. Schody zewnętrzne wykonane z betonu. Dach na większej części był drewniany, gdzieniegdzie kryty blachą ocynkowaną. W środku podłogi były wyłożone klepkami bukowymi i dębowymi. Budynek wyróżniała bogata dekoracja, fryzy, balkony, portale czy obramienia okien. W pałacu był między innymi teatr i orkiestra.
Malownicza architektura ukształtowana przez Franciszka Marię Lanciego została w dużej mierze zatarta przez dwie przebudowy: około roku 1900 wybudowano na miejscu dawnego nowy taras na arkadach wspartych na kolumnach, a w roku 1928 dobudowano do pałacu nowe, niewielkie skrzydło. Wieżę, ujmującą fasadę z lewej strony, zastąpiono nową - niższą i potężniejszą, zniesiono hełm nad wieżą kwadratową, dodano do niej trójboczny ryzalit z ogromnymi oknami, nowe wielkie okna wybito w elewacji nad tarasem. W wyniku tej przebudowy pałac otrzymał piętno późnego gotyku angielskiego, które zachował do dziś. Projektodawcą nowej szaty pałacu zagórzańskiego był znany architekt, Juliusz Nagórski.

Park krajobrazowy

Pałac stanowi główny obiekt rozległego założenia rezydencjonalnego. Wokół budowli rozpościerał się kilkunastohektarowy park krajobrazowy zaprojektowany w stylu angielskim, ogrodzony murem ceglanym z arkadami i bramami od strony drogi głównej oraz siatką od ulicy Jesionowej. Granicę północną i zachodnią tworzy potok Moszczanka, będący jednym z dopływów rzeki Ropy. Rosły w nim okazałe drzewa i egzotyczne krzewy, znajdowały się też altanki, palmiarnia z małpami, ptaszarnia z egzotycznymi ptakami, rzeźby z białego alabastru, staw i pawilon ogrodowy. Cała posiadłość ma około 14 hektarów i podzielona jest na 4 działki.
Do parku prowadzą dwie bramy. Jedna usytuowana jest na rogu drogi nr 979 i ul. Jesionowej. Brama wraz z budynkiem mieszkalnym została zbudowana w 1928 roku. Nad bramą można zauważyć herb Skrzyńskich Zarembów. Druga brama znajduje się kilkaset metrów na zachód i prowadzi do budynku gospodarczego
Jeden z opisów Pałacu w Zagórzanach z 1875 roku brzmi następująco:

"Wśród zieloności i cienia angielskiego parku wznosi się gmach ciosowy o sześciu wieżach, w kwadrat zbudowany, w stylu starych szkockich zamków, jakby odtworzony z powieści Waltera Skotta. Przy świetle księżyca zamek ten dziwnie fantastyczne sprawuje wrażenie, odbijając się w przeźroczu jeziora. Zamek ten budowanym był przez słynnego architekta Lanciego a gustu w urządzeniu parku i wnętrza zapewne dodawać musieli: słynny estetyk Józef Kremer i Wincenty Pol, którzy tu długo przebywali."

W niedalekim sąsiedztwie usytuowano Mauzoleum rodziny Skrzyńskich, zaprojektowane przez Mariana Teodora Talowskiego, w kształcie egipskiej piramidy z krzyżem u podstawy.

Właściciele pałacu

Pierwszym właścicielem pałacu był Tadeusz Skrzyński. Był znany między innymi z tego, iż utrzymywał liczne kontakty z ludźmi kultury. Występował jako mecenas artystów, chętnie się nimi otaczał. W pałacu założył szkółkę dla szlachcianek, w której wykładał poeta i geograf Wincenty Pol. Tam też poeta pisał część swoich utworów. Przebywał tu także w czasach swojej młodości słynny malarz Artur Grottger.

Po Tadeuszu Skrzyńskim posiadłość odziedziczył jego syn Władysław, który około roku 1883 został ubezwłasnowolniony z powodu fizycznej i psychicznej niezdolności. W niedługim czasie spadkobiercy sprzedali jego dobra. Kolejnymi właścicielami zostali między innymi hrabia Łoś oraz hr. Józef i Anna Ciechońscy. Po odkupieniu Zagórzan w roku 1885 do pałacu wraz z rodziną przeniósł się hrabia Adam Skrzyński.
Po jego śmierci spadkobiercą całego dziedzictwa został hrabia Aleksander Skrzyński, ostatni z rodu Skrzyńskich, jeden z najwybitniejszych polityków II Rzeczypospolitej.
Po tragicznej śmierci hrabiego, zgodnie z jego testamentem dziedziczką dóbr Skrzyńskich zostaje jego siostra Maria Joanna Skrzyńska - Sobańska.

W roku 1939 pałac został zajęty przez sztab niemiecki jako baza sprzętu bojowego dla oddziałów na Podkarpaciu. Po wycofaniu się armii niemieckiej pałac przejął sztab Armii Czerwonej. Mury zagórzańskiego pałacu przetrwały I i II wojnę światową. Dewastacja zabytku rozpoczęła się po roku 1945. Wcześniej już (według zapisu w Manifeście Lipcowym) władze zajęły się parcelacją gruntów hrabiego i rozdawaniem ich chłopom. Dopiero w roku 1949 rozpoczęto odbudowę pałacu, gdy jeszcze cały szkielet budowli nie został naruszony.

Prace nad rekonstrukcją obiektu trwały do 1952 roku. W pałacu odremontowano część pomieszczeń i całość przeznaczono na Państwowy Dom Młodzieżowy dla sierot po II wojnie światowej (początek naboru młodzieży w 1950 roku). Był to jeden z największych tego typu ośrodków w Polsce. Wychowankowie domu młodzieżowego mieli możliwość zdobywać wykształcenie, dbali o park, pracowali w ogrodzie warzywnym i zielarskim, zajmowali się gospodarstwem rolnym. Później dom młodzieżowy przekształcono na Państwowy Dom Dziecka w Zagórzanach.

W latach 1970-1990 były prowadzone prace remontowe. Zdołano wyremontować jedynie kordegardę i rozpocząć remont w budynku głównym, odnowiono elewacje, naprawiono dach i wykonano żelbetonowe stropy. Dalsze prace zostały wstrzymane z powodu braku pieniędzy kuratorium oświaty i zmian administracyjnych.

W roku 1989 posiadłość rodowa Skrzyńskich stała się własnością Skarbu Państwa w trybie przepisów dekretu o przeprowadzaniu reformy rolnej.

17 czerwca 1992 roku posiadłość odzyskał po ojcach i dziadach Aleksander Maria Sobański, jednak po jego śmierci w 1994 roku pałacem i parkiem nikt ze spadkobierców się nie interesował. Brak właściwego zabezpieczenia posiadłości doprowadził do jej systematycznego niszczenia przez czas i ludzi.

Obecny właściciel, w ostatnich kilku latach przeprowadził prace porządkowe i remontowe, związane między innymi z odbudową dachu.