Dawny kościół św. Mikołaja

Kościół św. Mikołaja w Słupsku – kościół protestancki, którego dokładna data powstania nie jest znana. Najpewniej ze względu na wezwanie – św. Mikołaja, powstał bardzo wcześnie, jeszcze przed napływem zasadniczego rzutu kolonistów niemieckich. Powstał bowiem na lewym brzegu rzeki Słupi a więc tam gdzie owi koloniści stworzyli podstawy by powstało miasto.

Kościół św. Mikołaja w Słupsku – kościół protestancki, którego dokładna data powstania nie jest znana. Najpewniej ze względu na wezwanie – św. Mikołaja, powstał bardzo wcześnie, jeszcze przed napływem zasadniczego rzutu kolonistów niemieckich. Powstał bowiem na lewym brzegu rzeki Słupi a więc tam gdzie owi koloniści stworzyli podstawy by powstało miasto.

Norbertanie koło Trzebiatowa – powstanie kościoła

Budowa kościoła w Słupsku związana jest z klasztorem premonstratensów z Białoboków koło Trzebiatowa. W historii okolicy Trzebiatowa szukać trzeba powiązań na Pomorzu tego klasztoru. Powstanie Sanktuarium Maryjnego na Górze Chełmskiej powiązane jest także z tym klasztorem. Pierwszą pisaną wzmiankę o mieście Trzebiatowie znajdujemy w akcie z 1170 roku, w którym książę pomorski Kazimierz I przekazał jedenaście wiosek położonych w okolicach Trzebiatowa norbertanom przybyłym z Lund w Szwecji. Założyli oni w Białobokach klasztor męski. W 1224 roku Trzebiatów stał się oprawą wdowią księżnej Anastazji, żony księcia pomorskiego Bogusława I. Ufundowała ona w mieście kościół św. Mikołaja oraz klasztor norbertanek.

Parafia św. Mikołaja

Kościół św. Mikołaja był drugim kościołem, jaki powstał w Słupsku po kościele św. Piotra, który był pierwszym kościołem parafialnym powstałym dla gminy kaszubskiej na prawym brzegu Słupi.

Wezwanie św. Mikołaja wskazywało, że taki kościół powstał w ośrodku miejskim, posiadającym kupiectwo i rzemiosło. Parafia powstała dla wiernych, pochodzących z okolic Lubeki (nie jest zatem wykluczone, że tak samo była to ludność pochodzenia słowiańskiego ale mówiąca już nieco innym językiem).

Parafia św. Mikołaja podlegała w pierwszych jej latach istnienia pod zwierzchnictwo gnieźnieńskie. Przybycie zakonnic do przykościelnego klasztoru przyjmuje się na 1284 rok. Mściwój II wówczas określił patronat norbertanek dla kościoła św. Stanisława w Gardnie Wielkiej. Został o tym patronacie powiadomiony arcybiskup gnieźnieński. Zwierzchnictwo gnieźnieńskie miało miejsce dla wszystkich okolicznych parafii przez cały XIII wiek.

Budowa kościoła

Książę Świętopełk w 1265 roku nadał prawa miejskie słupskiej osadzie, składającej się także z osiedleńców z północnych Niemiec, zajmujących lewobrzeżną część dogodnych obszarów doliny Słupi. (Patrz również mapka do artykułu: Grodzisko słowiańskie w Słupsku.) Nie wiadomo dokładnie kiedy, ale wiadomo gdzie powstał drewniany i pewnie w to miejsce zaraz potem murowany kościół św. Mikołaja, jako drugi kościół w mieście, po kościele św. Piotra, był budowany zaraz przy kościele klasztor norbertanów. Kościół św. Mikołaja powstał na dwóch niezbyt wysokich skarpach nad rzeką. Z wieży kościoła, kiedy spojrzeć na północ widać uchodzącą w dal rzekę Słupię ponieważ z założenia jego sylwetka stanowiła znak nawigacyjny widocznych dla płynących po rzece jednostek, był widoczny już z bardzo daleka (ok. 3 Mm).

Kościół św. Mikołaja był prywatnym kościołem księcia Świętopełka. Dokument księcia Mściwoja II z 1281 roku po raz pierwszy wymienia klasztor i kościół św. Mikołaja jako świątynię z nim związaną. W tym też 1281 roku kościół św. Mikołaja zostaje nadany norbertanom (premonstratensom) w Białobokach nad Regą.

Konstrukcja murowana kościoła zaczyna być wznoszona od 1311 roku. Ma to związek z otrzymaniem przez norbertanki (klasztor znajduje się już od tamtego czasu przy kościele) od margrabiów brandenburskich Jana i Waldemara placu pod budowę kościoła i nowego klasztoru. Konstrukcje drewnianego kościoła i klasztoru były umiejscowione w tym samym miejscu co dzisiejsza konstrukcja murowana. Ta zmiana "chlebodawców" związana jest z tym, że w 1308 roku Krzyżacy zdobyli Gdańsk, spalili miasto i zawładnęli Pomorzem Gdańskim.

Kościół ostatecznie zbudowano jeszcze w XIV wieku lub na początku XV wieku. Kościół jest orientowany, co oznacza, że jego prezbiterium jest od wschodniej strony. Jednak właśnie takie posadowienie kościoła w stosunku do przebiegu rzeki pozwala aby stanowił on swoją całą konstrukcją znak nawigacyjny określający położenie portu rzecznego – w pierwszych założeniach przystań dla statków morskich miała być w Słupsku.

Poniżej fragment tekstu z książki o klasztorze norbertanek, tekst ten właściwie dotyczy kościoła św. Mikołaja, który niemal od samego początku był związany z tym klasztorem:

Kościół ten posiadał założenie salowe. Od strony zachodniej zdobiła go smukła wieża. Przypuszcza się, że została ona wybudowano dopiero po pożarze w roku 1477, gdyż początkowo, zgodnie z regułą zakonu norbertańskiego kościół posiadał jedynie skromną wieżyczkę na pomieszczenie małego dzwonu – sygnaturki.(?)... Po północnej stronie kościoła znajdował się klasztor, na który składały się dwa skrzydła budynku zestawione pod kątem rozwartym, odpowiadającym w przybliżeniu zarysowi obronnego muru miejskiego. Znajdował się on tuż za budynkami klasztornymi, oddzielony od nich tylko wąską uliczką, zwaną po roku 1945 Krętą,...

Zwierzchnictwo kościelne

Gnieźnieńskie zwierzchnictwo kościelne dla kościołów Słupska jest tam właśnie bo w Gnieźnie umiejscowione już tylko przez cały XIII wiek. Jednak tradycja polskiego kościoła dla znaczenia Kaszubów oparta na ośrodkach w Gnieźnie i Poznaniu pozostaje wierna temu kościołowi jeszcze przez kilka wieków. Jakkolwiek biskupstwo w Kamieniu Pomorskim powstało w czasie podróży niemieckiego biskupa Ottona III z Bambergu to jednak było to w chwili założenia biskupstwem Polskiego Kościoła, powstało z polecenia polskiego władcy – Bolesława Krzywoustego. Pierwsze niepokoje w Polsce spowodowały zmiany w administrowaniu i podległości Kamienia Pomorskiego. Tak samo kościoły Słupska zostały na początku XIV wieku wyrwane z archidiecezji gnieźnieńskiej i podlegały pod diecezję w Kamieniu Pomorskim.

Wpływ reformacji na dzieje kościoła

Jeszcze przed nadejściem reformacji, w 1447 roku był pożar miasta. Z relacji wiadomo, że spłonęły organy w kościele św. Mikołaja.

W 1522 roku przybył z Białoboków kapłan norbertanek Jan Krystian Ketelhuta. Nauczał on w kościele św. Mikołaja, niezgodnie z ówczesnym duchem administracji kościelnej i państwowej bo nauczał zgodnie z naukami Marcina Lutra. Książę Bogusław X po cichu sprzyjał reformacji – taka postawa księcia pomagała więc księdzu. Po śmierci księcia, już za czasów jego następcy doszło do zwycięstwa ruchu reformacyjnego.

W Słupsku wprowadzono wyznanie luterańskie, miejscowy superintendent postanowił o zamknięciu innych kościołów, które pozostały puste (poza kościołem św. Mikołaja – tu odbywały się nabożeństwa ewangielickie) a nabożeństwa odbywały się tylko w kościele Mariackim i św. Mikołaja.

Los kościoła w czasach nowożytnych

W roku 1665 wielki pożar strawił klasztor i kościół, pozostały jedynie mury. Dopiero w 1673 roku nakryto ruiny kościoła dachem aby zabezpieczyć mury. Na dalszy remont zabrakło środków. Kościół oderwany od klasztoru popadał w coraz większą ruinę, taki stan utrzymywał się przez 200 lat.

Odbudować kościół postanowił pułkownik Steding. W 1737 roku kościół po remoncie stał się zborem garnizonowym. Pułk wyruszył na wojnę, opuścił Słupsk w 1740 roku, nie uszanowano zabiegów pułkownika przy utrzymaniu kościoła św. Mikołaja i zamieniono kościół na magazyn i wozownię.

W czasie wojny siedmioletniej kościół używają wojska rosyjskie, stacjonujące tu od jesieni 1759 do wiosny 1760, służy on jako miejsce swojego zakwaterowania a jednocześnie jest używany jako cerkiew. Następnie po odejściu Rosjan kościół służy jako magazyn i remiza strażacka. Taka eksploatacja spowodowała, że dach i belki stropowe groziły zawaleniem, gmach zatem znów popadł w ruinę.

Lata 70. XVIII wieku przyniosły potrzebę adaptacji budynku dla potrzeb miejskiego szkolnictwa. Po remoncie, od 1772 roku kościół św. Mikołaja był szkołą i internatem dla ubogich uczniów.

W 1796 roku, decyzją władz pruskich zlikwidowano cmentarz znajdujący się przy kościele.

Kolejne prace budowlane, przeprowadzane w 1819 roku dały zmiany w zewnętrznym wyglądzie kościoła – dochodzą cztery przypory zabezpieczające południową ścianę. Powstała tu szkoła elementarna, która działała do 1820 roku. W 1834 roku zaczęła swoją działalność pierwsza w Słupsku średnia szkoła żeńska, funkcjonowała w tym budynku do 1882 roku. W 1926 roku w dawnym kościele mieściły się: szkoła dla dzieci niedorozwiniętych i kilka klas żeńskiego gimnazjum.

Zaraz w pierwszych dniach po zajęciu Słupska w marcu 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej powrzucali do wnętrz domów Starego Miasta kanistry z paliwem i podpalili całą starówkę. Po wielu domach pozostały tylko zgliszcza. Dawny kościół św. Mikołaja ponownie obrócił się w ruinę.

Odbudowa kościoła na bibliotekę

Dopiero w 1955 roku sporządzono inwentaryzację pomiarową gotyckich ruin kościoła św. Mikołaja. Na początku lat 60. XX w. powstała idea odbudowy kościoła z przeznaczeniem na potrzeby biblioteki. Pozostałość murów w wielu miejscach wykluczała możliwość odbudowy (ściana sąsiadująca z klasztorem), były jednak fragmentu z wiązaniami wendyjskimi i gotyckimi (głównie sąsiadujące z murem obronnym), które pozwalały na zachowanie pierwotnego muru. W latach 1961-1965 trwały prace projektowe odbudowy zabytku.

W 1965 roku rozpoczęto remont budowli prowadzeniem odgruzowania wewnętrznej części ruin. Następnie prowadzono prace budowlane i wyposażenia w poszczególne instalacje, zgodnie z projektem architektonicznym, opracowanym przez mgr. inż. arch. J. Majdeckiego z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie. Uroczyste otwarcie biblioteki po tych wszystkich pracach miało miejsce 10 września 1971 roku. Zmieniała się kilka razy nazwa biblioteki a to ze względu na zmiany administracyjnego podziału Polski, bo raz Słupsk jest powiatem, to znów województwem....

Obecna nazwa dla biblioteki w starym kościółku św. Mikołaja:

Miejska Biblioteka Publiczna, im. Marii Dąbrowskiej w Słupsku.

Bibliotekę, umieszczoną w budynku byłego Kościoła p/w Św. Mikołaja, spotkała w II poł XX wieku niemiła przygoda - oto w czytelni na pierwszym piętrze zarwał się sufit i runął w dół. Pomieszczenie wkrótce potem odbudowano.