Opactwo Cystersów

Opactwo Cystersów w Koprzywnicy – dawne opactwo cystersów w Koprzywnicy, w województwie świętokrzyskim funkcjonujące w latach 1183–1819, filia bezpośrednia francuskiego Morimond. Było to najbardziej na wschód wysunięte opactwo cysterskie w Europie.

Współcześnie kościół pocysterski pod wezwaniem św. Floriana pełni funkcję świątyni parafialnej. Z zabudowań klasztornych zachowało się jedynie wschodnie skrzydło. Pomieszczenia poklasztorne obecnie są nieużywane, z wyjątkiem dobrze zachowanego kapitularza, w którym urządzono lapidarium.

Opactwo Cystersów w Koprzywnicy – dawne opactwo cystersów w Koprzywnicy, w województwie świętokrzyskim funkcjonujące w latach 1183–1819, filia bezpośrednia francuskiego Morimond. Było to najbardziej na wschód wysunięte opactwo cysterskie w Europie.

Współcześnie kościół pocysterski pod wezwaniem św. Floriana pełni funkcję świątyni parafialnej. Z zabudowań klasztornych zachowało się jedynie wschodnie skrzydło. Pomieszczenia poklasztorne obecnie są nieużywane, z wyjątkiem dobrze zachowanego kapitularza, w którym urządzono lapidarium.

Historia

Fundacja

Opactwo ufundowane zostało około 1183 przez komesa Mikołaja Bogorię Skotnickiego, przy współudziale króla Kazimierza Sprawiedliwego. Mikołaj wydzielił ze swoich posiadłości sporą część swoich dóbr i przekazał je pod fundację klasztoru. W 1185 do klasztoru przybyli z opactwa Morimond pierwsi mnisi wraz z opatem Teodorykiem. Dzięki staraniom komesa król zwolnił zakonników z podatków oraz nadał im pierwsze uposażenie, które stanowiło 10 okolicznych wsi.

Rozwój

Na początku XIII wieku rozpoczęto budowę kościoła klasztornego. Kościół – wznoszony w stylu romańskim pod okiem mistrza Simona (który znany jest również z budowy kościoła w Wąchocku) – konsekrował w 1207 biskup krakowski Pełka (znany również jako Fulko), nadając mu wezwanie Najświętszej Marii Panny i św. Floriana. W 1240 klasztor koprzywnicki był celem najazdu mongolskiego w 1241, w wyniku którego został zdewastowany i ograbiony. Podobne zniszczenia miały miejsce również podczas drugiego najazdu w 1259. Odbudowę klasztoru po tych zniszczeniach wspierał książę Bolesław Wstydliwy nadając zakonnikom liczne przywileje. Również Koprzywnica otrzymała szereg przywilejów, w tym przywilej miejski na prawie magdeburskim.

Na początku XIV wieku staraniem arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego przeprowadzono znaczną przebudowę klasztoru nadając mu cechy gotyckie. W 1461 opat Mikołaj z Trzebnicy zapoczątkował gruntowny remont, kontynuowany jeszcze przez jego następcę Mikołaja z Przeworska, w czasie którego wzniesiono między innymi murowane krużganki. W 1508 kościół i klasztor uległy zniszczeniom na skutek pożaru. Odbudowy zniszczeń dokonał opat Mikołaj z Robczyc. W 1620 za rządów Hieronima Ossolińskiego wzniesiony został pałac opacki zwany "Opatówką", a trzydzieści lat później opat Zbigniew Ossoliński odnowił kościół oraz wybudował na skrzyżowaniu naw potężną sygnaturkę (wykonaną w 1678 przez krakowskiego mistrza Michała Pfafa), przypominającą odwrócony do góry dnem kielich. W drugiej połowie XVII wieku przeprowadzone zostały pod nadzorem opata Krzysztofa Skotnickiego ostatnie przed kasatą, gruntowne prace modernizacyjne nadające klasztorowi elementy barokowe, w tym istniejącą do dziś, a zaprojektowaną przez jezuitę ks. Józefa Karśnickiego, fasadę kościoła. W 1819 władze carskie wydały dekret kasacyjny klasztoru, wprowadzony w życie przez władze Królestwa Polskiego.

Po sekularyzacji

Po kasacie opactwa – staraniem biskupa sandomierskiego Prospera Burzyńskiego w 1821 – kościół klasztorny został przejęty przez diecezję i pełni od tego czasu funkcję świątyni parafialnej. Mimo kasaty klasztoru cystersi pozostali w Koprzywnicy, aż do śmierci ostatniego z nich. Ze względu na niekorzystanie z budynków klasztornych, ich stan uległ szybkiemu pogorszeniu. Doprowadziło to w konsekwencji do rozebrania większości zabudowań klasztornych, przy czym głównym celem było pozyskanie materiału budowlanego. Dużych zniszczeń doświadczyły zabudowania opactwa w czasie wojen. W czasie I wojny światowej, podczas pożaru w 1915, spłonęły dachy kościoła i klasztoru oraz wieża sygnaturki. Po pożarze rozebrano część klasztoru, z wyjątkiem skrzydła wschodniego, a kościół przez długi czas był nakryty dachem ze słomy. Po wojnie prace remontowe prowadzono w latach 1948–1949, natomiast gruntowne badania i konserwację wnętrza przeprowadzono w latach 1960–1964. Odnowiono polichromie, ołtarze oraz wybudowano wieżę na wzór pierwotnie istniejącej. W 1995 do kościoła sprowadzono relikwie św. Floriana.

Architektura kościoła i klasztoru

Kościół klasztorny

Kościół klasztorny zachował w stanie prawie nienaruszonym do czasów współczesnych bryłę, układ wnętrza, system konstrukcyjny oraz detale architektoniczne. Współczesna fasada wykonana została podczas przebudowy w XVIII wieku. Kościół jest budowlą bazylikową, trójnawową, o systemie filarowym z transeptem, przykryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z prostokątnym prezbiterium. Zawiera elementy architektury romańskiej, w tym wykonane z ciosów kamiennych sklepienia ostrołukowe, fryz ząbkowy oraz zamurowaną rozetę. Filary i półkolumny są zdobione płaskorzeźbionymi ornamentami geometrycznymi i roślinnymi, natomiast zworniki zdobione są tak zwaną dekoracją plecionkową. Szczególnie cenny zwornik przedstawiający Baranka Bożego znajduje się na przecięciu naw.

W konstrukcji kościoła i klasztoru zauważyć można wpływ przebudów i renowacji w kolejnych wiekach. Z pozostałości gotyckich zachowały się gotyckie polichromie z pocz. XV w. Na południowej ścianie prezbiterium widoczne są sceny Sądu Ostatecznego oraz dzieje Marii w historii zbawienia. Gotycki charakter mają pozostałości krużganków w postaci śladów ostrych łuków na północnej ścianie kościoła. Efektem gotyckich przebudów są również podniesione szczyty uzupełnione cegłą.

Wpływ baroku na wygląd kościoła uwidacznia się nie tylko wyglądem zachodniej fasady, ale przede wszystkim wyposażeniem wnętrza. Wczesnobarokowy ołtarz główny wybudowany został w 1645. Umieszczono w nim namalowany w tym samym roku obraz Bartłomieja Strobla przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. U dołu obrazu namalowane zostały klęczące postaci św. Floriana i św. Bernarda. Zgodnie z tradycją Strobel sportretował na tym obrazie sobie współczesnych, w tym króla Władysława IV Wazę. Inny barokowy ołtarz, bogato złocony pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem znajduje się po prawej stronie prezbiterium. Ołtarz został ufundowany przez opata Franciszka Rzerowskiego na początku XVII wieku. W kościele znajdują się jeszcze między innymi ołtarze św. Walentego, Pana Jezusa Ukrzyżowanego i św. Anny Samotrzeć. Zabytkowe stalle mają malowane na zapleckach sceny z życia św. Bernarda z Clairvaux.

Innym ciekawym elementem wyposażenia kościoła jest ambona wykonana w stylu regencji, pochodząca z około 1730 roku. Nad amboną umieszczony jest baldachim. Unoszony przez anioły i putta na tle obłoków i draperii, zwieńczony jest rzeźbą pelikana. Interesujące są również nagrobki i epitafia, w szczególności sarkofag Niedrzwickich z 1581 roku, wykonany przez rzeźbiarza Santi Gucci.

Klasztor

Zabudowania klasztorne po kasacie klasztoru i zniszczeniach wojennych zostały w znacznej mierze rozebrane. Pozostało jedynie wschodnie skrzydło klasztoru. Mimo że jest ono w większości nieużywane, stanowi cenny zabytek architektury romańskiej z elementami gotyku. Na mocno uszkodzonym, pozbawionym tynków murze zachodniej elewacji tego skrzydła widoczne są ślady skucia lizen oraz otwory po belkach dźwigających niegdyś strop. Zauważalne są ślady gotyckich sklepień oraz bogato dekorowane wsporniki w postaci maszkaronów.

W klasztorze zachował się do czasów współczesnych romański kapitularz, wsparty na dwóch kolumnach ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Jeden z filarów zachował oryginalną głowicę. W kapitularzu znajduje się obecnie lapidarium, w którym zgromadzono pozostałości kamiennych elementów architektonicznych z kościoła i klasztoru.