Mury obronne Starego Miasta

Mury obronne Warszawy – podwójny ciąg murów wokół Starej Warszawy, wzniesionych w XIII–XVI wieku, odbudowanych w latach 1950–1963 i częściowo później. Najlepiej zachowane fragmenty biegną równolegle do ulicy Podwale od Zamku Królewskiego do Barbakanu i dalej do skarpy wiślanej.

Mury obronne Warszawy – podwójny ciąg murów wokół Starej Warszawy, wzniesionych w XIII–XVI wieku, odbudowanych w latach 1950–1963 i częściowo później. Najlepiej zachowane fragmenty biegną równolegle do ulicy Podwale od Zamku Królewskiego do Barbakanu i dalej do skarpy wiślanej.

Historia

Pierwsza linia murów

Prace nad budową pierwszych odcinków warszawskich murów obronnych rozpoczęły się prawdopodobnie około 1280 roku za księcia mazowieckiego Konrada II, a kończone były za Bolesława II i Trojdena I. Najwcześniejsza wzmianka w dokumencie pisanym dotycząca murów pochodzi z 1326 roku, w przywileju dla klasztoru czerwińskiego proboszcz Kościoła św. Jana opisany jest jako "proboszcz kościoła w obrębie murów Warszawy". Wymieniono je także w 1339 roku podczas akceptacji przez legatów papieskich Warszawy na miejsce przeprowadzenia procesu polsko-krzyżackiego. Warszawa, według akt procesu, to "miejsce bezpieczne, jako otoczone murem".

Pierwsze murowane fragmenty obwałowań to Brama Nowomiejska (północno-zachodnia część obwałowań od strony późniejszego Nowego Miasta) i Brama Krakowska (część południowa - rejon Placu Zamkowego). Pierwszy odcinek murów, liczący około 300 metrów, wzniesiono pomiędzy Bramą Krakowską a ulicą Wąski Dunaj, wraz z Basztą Rycerską. W połowie XIV wieku murem otoczono fragment pomiędzy Wąskim Dunajem a Bramą Nowomiejską i dalej w kierunku Wisły. Po 1379 zaczęto budowę muru od strony Wisły od Zamku do Wieży Marszałkowskiej w północnej części miasta. Wydany 23 listopada 1379 roku przywilej księcia Janusza I obliguje mieszkańców do otoczenia Warszawy murem, w taki sposób, aby miasto było zamknięte w ich pierścieniu. Ogółem mury o długości około 1200 metrów zamknęły obszar o powierzchni ok. 8,5 ha.

W skład murów obronnych weszły nie tylko mury, ale także baszty i wieże:

• Brama Krakowska
• Baszta Rycerska
• Brama Poboczna
• Brama Nowomiejska z szyją bramną i późniejszym Barbakanem
• Wieża Biała z furtą
• Wieża Gnojna z furtą
• Wieża Marszałkowska (najwyższa)
• Wieża Grodzka (zamkowa)
• Wieża Dworzańska (zamkowa)
• Baszta Prochowa
• Wieża Żuraw (Żóraw - rejon zamku).

Wszystkie warszawskie wieże i baszty posiadały kształt prostokątny, z wyjątkiem Białej (wieloboczna) i Marszałkowskiej (okrągła).

Druga linia murów i Barbakan

Już w XV wieku umocnienia te wydawały się niewystarczające, przystąpiono więc do budowy drugiej linii murów od Zamku do Wieży Marszałkowskiej, zgodnie z postanowieniem zawartym w przywileju księcia Janusza I z 1413 roku. W odległości 9 do 14 metrów od pierwotnej linii murów wzniesiono między połową XV a początkiem XVI wieku drugą, niższą linię murów. Różnica wysokości pomiędzy zwieńczeniem drugiej linii a strzelnicami w pierwszej linii wyniosła około 4 metrów, przy czym dla uzyskania podobnej wysokości murów względem ziemi wynoszącej około 8,5 metra, przed drugą linią wykopano fosę głębokości około 4 metrów. Grubość muru w starym obwałowaniu wyniosła 1,2 metra, natomiast w nowej już 1,8 metra. Niższa wysokość muru pozwalała nie tylko na zastosowanie artylerii, ale i na rażenie wroga z 2 poziomów murów jednocześnie. W przypadku zajęcia zewnętrznej linii murów przez wroga, nadal można było się bronić i razić pozycje wroga z wysoka.

Wykopanie fosy wiązało się z koniecznością budowy mostów - jeden z nich powstał przy Bramie Nowomiejskiej, przekształcony w 1548 w Barbakan (ostatni wybudowany element murów), drugi zaś przy Bramie Krakowskiej (Plac Zamkowy, odsłonięty w latach 80. XX wieku). Już w XVI wieku umocnienia te były przestarzałe w związku z rozwojem artylerii i sam Barbakan już nie miał większego militarnego znaczenia, pomimo usytuowania wjazdu pod kątem do ulicy Freta biegnącej z Nowego Miasta do bramy. Osadnictwo w rejonie Warszawy już w XIV wieku znajdowało się poza murami miejskimi, które okazały się być zbyt ciasne dla nowej ludności.

Utrata znaczenia

W latach 1621-1624 powstał nowy pas umocnień ziemno-bastionowych tzw. Wał Zygmuntowski, który już był znacznie oddalony od murów miejskich. Żywiołowo rozwijającą się zabudowa miasta pochłonęła nie tylko mury miejskie, ale także już wkrótce i Wał Zygmuntowski, który nie konserwowany i nieprzydatny wkrótce zniknął z krajobrazu miasta. W czasie potopu szwedzkiego mury uległy uszkodzeniom, które w okresie późniejszym nie zostały już naprawione, w tym okresie też ostatni raz odegrały one znaczenie militarne.

W XVII wieku powoli rozpoczęła się rozbiórka murów, wybito też dla wygody nowe przejścia, choć nadal w dobrym stanie były bramy i wieże. W XVIII wieku do murów przyległy zabudowania, początkowo drewniane, w XIX wieku wyparte przez kamienice. Jeszcze w XVIII wieku Warszawę otoczyły nowe wały - tzw. Okopy Lubomirskiego, które stanowiły kordon sanitarny wokół miasta. W XIX wieku także uległy zniszczeniu bramy miejskie, jako zbyt wąskie w stosunku do potrzeb.

Rolę umocnień broniących miasto przejęły dzieła fortyfikacyjne na przedmieściach - wznoszone w czasie insurekcji kościuszkowskiej, a później w XIX wieku w okresie Księstwa Warszawskiego, powstania listopadowego, a w końcu pierścień fortów wraz z cytadelą tworzące Twierdzę Warszawa, wzniesionych w okresie Królestwa Kongresowego.

Renowacja

Pierwsze próby renowacji podjęte zostały w 1936 pod kierownictwem Jana Zachwatowicza i próba odsłonięcia murów objęła fragment pomiędzy Bramą Poboczną (Wąski Dunaj) a Barbakanem, w trakcie której odkopano fosę i usunięto zabudowę. Kolejne prace wznowiono dopiero po II wojnie światowej, a prace nad rekonstrukcją umocnień ułatwił m.in. stopień zniszczeń Warszawy. W latach 1950-1955 dążono do odbudowy całych fortyfikacji - stąd w tym okresie zrekonstruowano m.in. Barbakan i Wieżę Prochową, jednak ten sposób autorskiej odbudowy wzbudził kontrowersje nie mając oparcia w źródłach. W latach 1957-1963 starano się już jedynie uwidocznić zachowane fragmenty poprzez ich remont a nie odbudowę.

Ostatnim etapem prac konserwatorskich było wydobycie spod bruku Placu Zamkowego murowanego mostu nad fosą prowadzącego do dawnej Wieży Krakowskiej. Od roku 1996, z wyraźnie większym tempem od 2005, prowadzono intensywne prace konserwatorskie mające na celu poprawę stanu technicznego murów, m.in. wyremontowano także obiekty odbudowane w latach 50. XX wieku. W zakresie prac znalazły się wzmocnienie strefy oparcia murów na kamiennej ławie fundamentowej, wzmocnienie konstrukcji części naziemnej, likwidacja wyboczeń płaszczyzny, zabezpieczenie korony muru, renowacja powierzchni elewacyjnych - likwidacja wysoleń i glonów, wymiana spoin.

22 lipca 2008 zakończył się oficjalnie remont murów miejskich, które oświetliło 300 reflektorów. Prace ukończono tydzień po otwarciu wyremontowanego Krakowskiego Przedmieścia, a prowadziła je firma Restauro z Torunia, znana m.in. z prac konserwatorskich na zamku w Malborku, ratuszu w Toruniu czy Manufakturze w Łodzi. Oprócz stałego oświetlenia murów w kolorze żółtym i białym na międzymurzu zainstalowano 27 reflektorów rzucających snopy światła w kolorach zmieniających się co 15 sekund. To dopełniające oświetlenie włączane jest w soboty i święta, zainstalowano je przy najbardziej charakterystycznych fragmentach murów.

Wystawa Mury obronne Starej Warszawy wraz z modelami ważniejszych obiektów w obrębie murów eksponowana jest w Barbakanie, natomiast stała wystawa prezentująca m.in. makietę miasta znajduje się w Muzeum Warszawy.

W kwietniu 2011 ciągom pieszym położonym między wewnętrznym a zewnętrznym murem obronnym nadano nazwy: Międzymurze Piotra Biegańskiego (odcinek od placu Zamkowego do ulicy Piekarskiej) oraz Międzymurze Jana Zachwatowicza (odcinek od ulicy Piekarskiej do skarpy wiślanej).

Tablice pamiątkowe na murach obronnych

Na wewnętrznej linii murów na odcinku pomiędzy dawną Bramą Krakowską a Furtą Poboczną, znajdują się tablice upamiętniające:

• Józsefa Antalla (seniora)
• Marii Konopnickiej
• Casimira Delavigne
• Bernardo Bellotto
• Wiktora Gomulickiego
• Żołnierzy Batalionu AK „Gustaw”

Otoczenie

• Pomnik Jana Kilińskiego
• Pomnik Małego Powstańca
• Rzeźba Oświęcim II
• Dwie tablice pamiątkowe Tchorka (na murze wewnętrznym oraz przy ulicy Wąski Dunaj 7)