Exploseum w Bydgoszczy

Exploseum w Bydgoszczy – placówka muzealna w Bydgoszczy, oddział Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, prezentująca architekturę przemysłową III Rzeszy na obszarze DAG Fabrik Bromberg (jednego z największych przedsiębiorstw zbrojeniowych III Rzeszy wzniesionego na okupowanych ziemiach polskich), wraz z podziemną trasą turystyczną. Ekspozycje dotyczą historii koncernu DAG, którego założycielem był Alfred Nobel, fabryki DAG Bromberg, wojskowości, uzbrojenia, materiałów wybuchowych, a także pracy przymusowej na terenach III Rzeszy, ruchu oporu, konspiracji i sabotażu.

W 2012 r. ekspozycja „Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg” bydgoskiego Muzeum Okręgowego uhonorowana została Nagrodą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i uznana Wydarzeniem Muzealnym Roku SYBILLA 2011 w kategorii wystawy techniki.

Exploseum w Bydgoszczy – placówka muzealna w Bydgoszczy, oddział Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, prezentująca architekturę przemysłową III Rzeszy na obszarze DAG Fabrik Bromberg (jednego z największych przedsiębiorstw zbrojeniowych III Rzeszy wzniesionego na okupowanych ziemiach polskich), wraz z podziemną trasą turystyczną. Ekspozycje dotyczą historii koncernu DAG, którego założycielem był Alfred Nobel, fabryki DAG Bromberg, wojskowości, uzbrojenia, materiałów wybuchowych, a także pracy przymusowej na terenach III Rzeszy, ruchu oporu, konspiracji i sabotażu.

W 2012 r. ekspozycja „Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg” bydgoskiego Muzeum Okręgowego uhonorowana została Nagrodą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i uznana Wydarzeniem Muzealnym Roku SYBILLA 2011 w kategorii wystawy techniki.

Położenie

Muzeum obejmuje osiem zaadaptowanych budynków strefy produkcji nitrogliceryny (niem. NGL-Betrieb), połączonych tunelami. Stanowi to ok. 1% powierzchni dawnej DAG Fabrik Bromberg. Całe założenie znajduje się w Puszczy Bydgoskiej, na południowym obrzeżu Bydgoskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego, ok. 6 km na południowy wschód od centrum miasta Bydgoszczy. W 2012 r. oddzielono strefę muzeum od Zachemu, co umożliwia swobodny dostęp do Exploseum.

Zwiedzanie

Zwiedzanie odbywa się w grupach z przewodnikiem po rezerwacji telefonicznej. Trwa ok. 2 godzin i obejmuje przejście specjalnie wytyczoną trasą przez wszystkie obiekty łączącymi je tunelami oraz ścieżkami, oglądanie wystaw, multimediów, a także krótkiego filmu. W zwiedzaniu pomagają multimedia w postaci podkładów muzycznych, efektów dźwiękowych, filmów i ekranów interaktywnych.

Historia

Podstawą do utworzenia Exploseum były opuszczone po 1945 r., niedostępne dla osób postronnych i w większości niewykorzystane obiekty dawnej Fabryki Prochu i Amunicji DAG Fabrik Bromberg z okresu II wojny światowej. Kombinat tajnej produkcji prochu i wypełniania amunicji, wzniesiony rękoma robotników przymusowych należał do przedsiębiorstwa Dynamit-Aktien Gesellschaft (DAG), którego korzenie sięgają lat 60. XIX wieku i postaci Alfreda Nobla.

Jesienią 1939 roku, wkrótce po zajęciu Bydgoszczy, w lesie blisko podmiejskiego Łęgnowa, Niemcy rozpoczęli budowę ogrodzenia, które objęło powierzchnię 23 km² – areał przyszłej fabryki. Do końca 1944 roku powstało ponad 1000 budynków, 400 km dróg i 40 km torów kolejowych. Kompleksowy program budowy obejmował budynki produkcyjne, obiekty infrastruktury elektrycznej, cieplnej, wodnej i kanalizacyjnej, schrony, laboratoria, warsztaty, budynki straży pożarnej, ambulatoria, obiekty administracyjne i socjalne, kordegardy, budynki nadzoru, osiedla mieszkalne dla kadry kierowniczej oraz obozy baraków dla robotników przymusowych.

Zakład dzielił się na dwie części, oddzielone przebiegającą południkowo magistralą węglową Śląsk-Porty. Część zachodnia (niem. DAG Kaltwasser) dzieliła się na NC-Betrieb (nitroceluloza), POL-Betrieb (proch bezdymny) z placem prób balistycznych oraz NGL-Betrieb (nitrogliceryna). Obszar wschodni (niem. DAG Brahnau) składał się z TRI-Betrieb i DI-B-Betrieb (trotyl i dinitrobenzen, wykorzystywany m.in. w pociskach V1) oraz Füllstelle (elaboracja amunicji, m.in. bomb lotniczych, pocisków artyleryjskich i ładunków prochowych).

Według założeń fabryka w Bydgoszczy-Łęgnowie miała być największym zakładem koncernu Dynamit DAG. Był to jeden z największych zakładów przemysłowych wzniesionych przez władze III Rzeszy na polskich terenach okupowanych i najbardziej na wschód wysunięta hitlerowska fabryka produkująca materiały wybuchowe. Szacuje się, że ogółem w fabryce pracowało 30-40 tys. robotników, w tym bezpośrednio przy produkcji – około 10 tysięcy (ponad 50% stanowili Polacy, resztę Niemcy oraz jeńcy wojenni z kilkunastu krajów Europy). Produkcję kontynuowano do ostatnich dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Żołnierze radzieccy wywieźli wszystkie urządzenia techniczne do ZSRR, zaś puste obiekty przekazano polskim władzom. Te z kolei zamknęły teren dla osób postronnych ze względu na prowadzoną tu od lat 50. XX w. ściśle tajną produkcję materiałów wybuchowych oraz produktów chemicznych.

Przez długie lata setki obiektów, połączonych tunelami i zamaskowanych w zalesionym terenie było eksplorowanych w tajemnicy przez miłośników techniki i wojskowości, a cały teren dawnej fabryki otaczała aura tajemniczości. Po II wojnie światowej część obszaru fabryki została zajęta przez instalacje chemiczne zakładów Zachem i Nitrochem, zaś od 2004 r. w południowej części terenu rozpoczęto budowę Bydgoskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego.

Wzrost zainteresowania historią tajemniczych obiektów oraz zagrożenie ich wyburzenia związane z rozbudową BPPT, było podstawą decyzji władz miejskich zorganizowania na tym terenie placówki muzealno-turystycznej. Zadanie stworzenia skansenu architektury przemysłowej i trasy turystycznej na terenie tzw. NGL-Betrieb – strefy produkcji nitrogliceryny, powierzono Muzeum Okręgowemu im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Inicjatywa trafiła na listę projektów kluczowych Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego 2007-2011, umożliwiającego sfinansowanie przedsięwzięcia z funduszy Unii Europejskiej. Wartość całkowita projektu wynosiła 8,4 mln zł, z czego dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wyniosło 5,3 mln zł.

Prace adaptacyjne rozpoczęto w listopadzie 2008 r., a ukończono w maju 2011 r. 7 lipca tego roku placówkę otwarto dla zwiedzających. Koncepcję i scenariusz ekspozycji opracował Michał Pszczółkowski z Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, projekt architektoniczny – gdyńska pracownia Kleczkowski – Architekt, projekt aranżacji przestrzeni ekspozycyjnej – warszawskie studio Stage & Design, zaś wykonawstwo robót budowlanych, projekt wykonawczy i wykonawstwo ekspozycji – bydgoska firma budowlana Kontbud.

Strefa NGL

Muzeum urządzone jest na części obszaru NGL-Betrieb DAG Fabrik Bromberg. Jest to wydział produkcyjny zlokalizowany w południowej części fabryki. W okresie wojny był to wyodrębniony wydział wytwarzający nitroglicerynę, którą mieszano z nitrocelulozą na potrzeby dalszej produkcji w innych częściach zakładu (POL-Betrieb). Strefa była całkowicie niezależna, posiadając własną kotłownię, ujęcie wody oraz bocznice kolejowe z rampami i magazynami. W lesistym, pagórkowatym terenie rozmieszczono kilkanaście budynków produkcyjnych, tworzących dwie równoległe linie technologiczne. Produkcję uruchomiono w styczniu 1944 roku i kontynuowano z przerwami do stycznia 1945 roku, kiedy to opuszczony przez Niemców zakład, przejęła Armia Radziecka. Od tego czasu następował błyskawiczny proces demontażu urządzeń i wywożenia ich do Związku Radzieckiego.

W skład ciągu produkcyjnego wchodziły następujące budynki (połączone podziemnymi korytarzami):

1. Budynek przygotowania produkcji – otoczony był nasypem ziemnym z trzech stron; sporządzano w nim mieszaninę nitrującą glicerynę i roztwór węglanu sodu.
2. Budynki: nitracji, filtracji i kaskada popłuczyn – odbywały się w nich kluczowe procesy technologiczne (reaktor nitracji); z racji wielkiego zagrożenia wybuchem budynki te były typu bunkrowego, ze ściankami wydmuchowymi i nasypem ziemnym; z każdego z nich wyprowadzono oprócz tuneli technologicznych także tunele ucieczkowe dla załogi.
3. Magazyn kwasów odpadkowych – składowano tu zużyty kwas siarkowy.
4. Budynek żelatynizacji – czteropiętrowy, bez nasypu ziemnego, jednak ze ścianką wydmuchową; znajdowało się tu 6 niezależnych zespołów aparatów w trzech pomieszczeniach.
5. Budynek walców odwadniających – znajdowało się tu 6 walców osuszających ciasto prochowe.
6. Budynek denitracji – czteropiętrowy, normalnej konstrukcji.

W strefie NGL znajduje się unikatowa, rozbudowana sieć podziemnych, częściowo również i naziemnych tuneli, łączących większość budynków. Tunele zabezpieczały przebiegające w nich rurociągi oraz umożliwiały szybką i bezpieczną komunikację pomiędzy budynkami, a w przypadku zagrożenia bądź eksplozji – pełniły rolę schronów. Na dwóch ciągach produkcyjnych rozpoznano 4 niezależne poziomy tuneli, o łącznej długości 1825 m. Tunele charakteryzują się zróżnicowaną długością i wielkością, nawet w obrębie jednego poziomu.

Ekspozycja

Ekspozycje muzealne znajdują się w pustych wnętrzach siedmiu budynków fabrycznych o łącznej powierzchni 1819,8 m kw., ograbionych niegdyś z aparatury przez Armię Czerwoną. Budynki te, zamaskowane i wkomponowane w wydmowy krajobraz Puszczy Bydgoskiej, połączone są tunelami, co miało minimalizować skutki ewentualnych eksplozji. Kwestiom bezpieczeństwa podporządkowana jest ich konstrukcja; są wyposażone m.in. w lekkie, przeszklone ściany wydmuchowe, szkieletową konstrukcję (ceglano-żelbetową) oraz zaokrąglone naroża. We wnętrzach znajdują się wanny bezpieczeństwa, cokoły i otwory po dawnych instalacjach. Każdy z tuneli znajduje się na innym poziomie, zaś wyjścia z budynków nigdy nie znajdują się naprzeciw siebie. We wnętrzach znajdują się wystawy muzealne oparte na nowoczesnych środkach przekazu: ikonografię, multimedia i rozwiązania interaktywne.

Niezależnie od ekspozycji zagadnień tematycznych, ciekawostką muzeum są eksplonaty – różnego rodzaju przedmioty, odnalezione w 2009 roku w ramach prac wykopaliskowych na strefie NGL. Są to m.in. żarówki, talerze, naczynia laboratoryjne, żetony narzędziowe oraz elementy uzbrojenia i amunicji.