Bazylika Bożego Ciała

0

Kościół Bożego Ciała – gotycka bazylika rzymskokatolicka Kanoników Regularnych Laterańskich, przy ul. Bożego Ciała 26 w Krakowie na Kazimierzu.

Czytaj dalej

Kościół Bożego Ciała – gotycka bazylika rzymskokatolicka Kanoników Regularnych Laterańskich, przy ul. Bożego Ciała 26 w Krakowie na Kazimierzu.

Historia

Świątynię ufundował około 1340 roku Kazimierz Wielki. Pierwszy kościół był drewniany. Budowę nowej, murowanej świątyni, rozpoczęto w 1385. Prace powierzono rodzinie Czipserów działającej na terenie Kazimierza. Mikołaj i Jan ukończyli prace w 1405, w którym to roku Władysław Jagiełło sprowadził z Kłodzka kanoników regularnych. Dla nich w latach późniejszych zbudowano przy kościele klasztor. Szczyt fasady dobudowano dopiero ok. 1500, a dzwonnicę w latach 1566-1582.

Papież Jan Paweł II dekretem Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów z dnia 24 stycznia 2005 roku podniósł kościół do godności bazyliki mniejszej. Bazylika stanowi urbanistyczny akcent rozległego kompleksu budynków, na który składa się orientowany kościół oraz ufundowany w 1405 roku klasztor kanoników regularnych połączony z nim przejściem wspartym na arkadach. Pochowany jest w nim św. Stanisław Kazimierczyk.

Architektura

Jest to bazylika trójnawowa, bez transeptu – posiada natomiast luźno stojącą wieżę oraz malowniczą sygnaturkę.

Nawa główna

Ambona w kształcie łodzi powstała w poł. XVIII w. Przy tęczy po lewej ołtarz z obrazem Chrystusa Salwatora, a po prawej ołtarz z obrazem Madonny. Oba namalowane przez Łukasza Porębskiego w I ćwierci XVII wieku.

Prezbiterium

Przy ścianach manierystyczne stalle wykonane w latach 1624-1632, z figurami świętych i obrazami na zapleckach ukazującymi historię zakonu (warsztat Tomasza Dolabelli). Ołtarz główny z obrazami Tomasza Dolabelli jest drewniany i bogato złocony. Najprawdopodobniej jest on dziełem warsztatu Baltazara Kuncza. Ukończono go w 1637 roku. Głównym obrazem ołtarza jest Narodzenie Chrystusa pędzla Tomasza Dolabelli, a w zwieńczeniu Zdjęcie z Krzyża (warsztat Dolabelli). Nad wejściem do zakrystii wisi pięć obrazów Wojciecha Podkory. Po prawej stronie posąg św. Stanisława Kazimierczyka.

Nawa północna

Znajduje się w niej manierystyczne mauzoleum Stanisława Kazimierczyka, a także neorenesansowa płyta poświęcona Bartłomiejowi Berrecciemu, który spoczywa w bazylice. Na ścianie m.in. obraz Sąd Piłata pędzla Łukasza Porębskiego z 1626 roku, oraz obraz Przemienienie Pańskie i Św. Augustyn Łukasza Orłowskiego.

Nawa południowa

Przylega do niej kaplica św. Anny, którą opiekowało się przed laty Bractwo Najświętszego Sakramentu. Obok ołtarza z obrazem Św. Anny Łukasza Porębskiego znajduje się płyta nagrobna Bartłomieja Berecciego, oraz pokryte malowidłami szafy brackie. Obok kaplica Zwiastowania z monumentalnym portalem, dekoracją stiukową w kopule i brązową chrzcielnicą z I połowy XV wieku. W ołtarzu obraz Madonny z początku XVI wieku, a pod kaplicą krypta.

Organy

Organy w Bazylice Bożego Ciała są największym instrumentem w Krakowie. Zaprojektowano je na 83 głosy. Składają się z dwóch części:

  • Organów głównych (63 głosy) umieszczonych na chórze muzycznym,
  • Organów bocznych (20 głosów) mieszczących się w prezbiterium.

Zaplanowane organy są na 5950 piszczałek i 25 dzwonów (2 oktawy) Organy boczne zostały elektrycznie połączone z organami głównymi. Do grania wykonano dwa identyczne, wolnostojące kontuary czteromanuałowe z pedałem: jeden przy ołtarzu, drugi na chórze w tyle bazyliki.

Budowa organów rozpoczęła się w 1957. Składają się z dwóch części: jedna w barokowej szafie zawieszona w prezbiterium, druga to nowy instrument zamontowany na tregarach na chórze. Projekt w takiej formie powstał przy współpracy prof. Machla, prof. Chwedczuka i prof. Jargonia. W kompozycji Tadeusza Machla występowała polichóralność i stąd pewnie źródło pomysłu stworzenia organów dwuczęściowych. Wykonawcą była firma Dominika Biernackiego (wówczas z Warszawy).

Organy boczne

Konsekwencją takiego projektu była zmiana traktury mechanicznej poprzedniego instrumentu 28-głosowego na trakturę elektropneumatyczną (bardzo popularną w czasach powojennych). Do jej budowy użyto elementów elektrycznych (przekaźników, diod) i pneumatycznych (rurek, mieszków). Impulsy elektryczne przy napięciu stałym 24 V przebiegają od stołów gry do wiatrownic. Elementy dyspozycyjne zamontowane w stole gry są urządzeniami elektrycznymi (włączniki od klawiszy, włączniki wolnych kombinacji). Dopiero w samej wiatrownicy znajduje się przekaźnik odbierający impuls elektryczny i przetwarzający go na impuls pneumatyczny – uruchamia się mieszek. Stół gry i wiatrownice połączone są kablami umieszczonymi pod posadzką bazyliki. Dodatkowo tego typu traktura pozwoliła na zastosowanie ruchomych stołów gry.

Z poprzednich organów bocznych pozostawiono szafę barokową oraz piszczałki w prospekcie: Oktawbas 8' oraz inne, dziś nie podłączone. Poza tym wszystkie głosy organów bocznych są nowe: piszczałki labialne były wykonane w Kobyłce koło Warszawy, w firmie Chaciński Jan. Zdemontowana część głosów starych, które miały jeszcze wartość użytkową, założono w organach w Kościele Kamieniu, w gminie Czernichów (placówka Kanoników Regularnych Laterańskich). Piszczałki głosu Oktawbas 8', umieszczonego w prospekcie, mają poszarpane końcówki. Dawniej nie stosowano bowiem dostroików, a długość korpusu piszczałki zmieniano poprzez rozrywanie, spłaszczanie lub deformowanie górnego końca korpusu. Reszta najmniejszych piszczałek w prospekcie to nowe piszczałki zrobione dokładnie na wzór starych, wykonane w 2005 roku przez firmę Chaciński Jan. Organmistrz Roman Raźniak zadecydował, że poprzednie piszczałki były bardzo zniszczone i z uwagi na bardzo cienkie średnice, nie nadawały się do wyprostowania.

Miech organów bocznych mieści się nad zakrystią i wyposażony jest w urządzenie do kalikowania. Dzięki tak schowanemu miechowi nie słychać zupełnie jego pracy wewnątrz bazyliki. Kiedy kontuar od XIV wieku stał na chórku nad stallami, był dobry kontakt z kalikantem i wtedy używano organów bez prądu. Dziś to nie ma sensu, gdyż najbliższy z kontuarów jest daleko od miechu – przy ołtarzu głównym. Miech ten został wyremontowany w 2001 przez organmistrza Jana Bryla z Krakowa. Przy okazji została wymieniona większość uszkodzonych mieszków w organach głównych. W 2005 dzięki staraniu obecnego ks. Proboszcza Tadeusza Masłowskiego CRL, została przeprowadzona gruntowna renowacja całych organów bocznych, włącznie z oczyszczeniem z lakieru zabytkowych piszczałek z prospektu, które teraz błyszczą pierwotną świetnością.

Organy główne

Organy główne budowano w latach 1958-1963. Oparte są na tregarach znajdujących się na bombastycznym barokowym chórze muzycznym z lat 1770-1772, wspartym na sześciu kolumnach. W momencie budowy organy główne zaprojektowano na 62 głosy. Nie założono piszczałek 9 głosów językowych. Wiatrownice i pozostałe mechanizmy traktury do brakujących głosów zostały zrobione. W 2005, podczas całkowitej renowacji bocznych organów przeniesiono Dzwony (25 dzwonów) do organów głównych i przypisano je do pedału. Zdecydowano się na to z uwagi na bardzo utrudniony dostęp do nich, kiedy znajdowały się na ścianie w szafie organów w prezbiterium.

Echo manuału III obejmuje wszystkie głosy z tego manuału dając płynnej zmiany głośności granych dźwięków. Bardzo duży miech umieszczono w wieży obok bazyliki, przez co jego praca nie jest słyszalna wewnątrz kościoła.

Organy są od roku 1963 największymi organami w Krakowie pod względem ilości głosów (pod tym względem zdystansowały nawet instrument w Bazylice Mariackiej. Poza tym, posiadają możliwość grania utworów napisanych na zasadzie echa. Brzmienie oddalonych od siebie o 70 m instrumentów daje słuchaczowi unikatowe wrażenia słuchowe.

Dyspozycja organów

Poszczególne głosy oznaczono kolorami: głosy językowe, mixtury. Stopaż: np. 8' ≈ 2,5 m

Tremolo manuału III organów głównych i organów bocznych (manuał IV), echo dla III i IV manuału, pedał i wskaźnik crescendo, woltomierz.
Dodatkowe registry: połączenia manuałów I, III i IV z manuałem głównym, superoktawa manuału II i połączeń. 4 wolne kombinacje, 2 stałe kombinacje (tutti nastawne), automat pedałowy, wyłącznik głosów językowych.

B głosy organów bocznych
D dawniej w organach bocznych
X głosy zaprojektowane i wykonane, ale piszczałki nie założone na wiatrownicach
Z zabytkowy głos z XVII wieku

Historia organów

Pierwsze udokumentowane wzmianki o organach w Bazylice Bożego Ciała pochodzą z roku 1373. Z informacji zebranych przez ks. Kazimierza Łataka CRL dowiadujemy się:

Mistrz Jan o którym tu mowa, to być może Jan Wanc, organmistrz z Żywca, bardzo wtedy znany. Był to jeden z pierwszych w Polsce świecki budowniczy organów. Wejście do tych organów znajdowało się w wieżyczce, w zakrystii, po krętych, wąskich, kamiennych schodkach.

W roku 1439 zbudowano przejście gankowe łączące klasztor z kościołem. Około 1440 roku dobudowano zakrystię która wchłonęła dolną część wieżyczki, gdzie było wejście do organów. W zakrystii wykonano balkonik prowadzący z przejścia gankowego dlatego zmieniono wejście z balkoniku na chór i organy. W tej formie pozostało ono do dnia dzisiejszego, przez które wejście wchodzi się do organów bocznych.

9 grudnia 1594 roku kościół Bożego Ciała dotknął pożar, który zniszczył dach i organy.

Są informacje o projekcie nowych organów z 1606 roku. Były to organy 28-głosowe z 2 manuałami. Dyspozycja organów z 1606 roku:

● – głosy językowe

Bęben – rządzenie stosowane w polskich organach od XVII do XIX wieku. Tympan składał się z dwóch lub więcej piszczałek umieszczonych w osobnym miejscu. Piszczałki były duże, nastrojone w sekundach. Występujące dudnienia akustyczne miały naśladować uderzenia w bęben. Taki efekt stosowano podczas mszy podczas Podniesienia. Dr W. Łyjak napisał onegdaj w jednym z licznych swych artykułów wzmiankę: Tympan bywał również zwany Bąkiem. Podczas Podniesienia organista puszczał Bąka.

– tak opisuje co się stało z wielkimi organami ks. Stefan Ranatowicz w opisie kościoła Bożego Ciała.

W kościele znajdowały się też pozytywy. W 1629 roku remont takiego obiektu przeprowadził niejaki Tomasz, utożsamiany z Tomaszem Rayberem – organmistrzem działającym w Krakowie. W 1770 roku wypożyczono pozytyw od Szymona Sadkowskiego, natomiast w 1808 roku podobny instrument oddano organmistrzowi Kramkowskiemu.

ks. Stefan Ranatowicz.

Nowe 25-głosowe zbudowane zostały przez organmistrza Bartłomieja Juszkowicza w 1664 roku – tak podaje kronika klasztoru. Instrument umieszczono nad chórkiem muzycznym znajdującym się powyżej na baldachimowym zwieńczeniu stall. Były to organy z jednym manuałem.

Przeglądając zachowane odnotowane wydatki związane z utrzymaniem kaplicy Zwiastowania, a zapisane w księgach kasowych od 1623 roku (Altare Beate Virginis), przez zakrystianina ks. Jana Gelazego dowiadujemy się:

Z dokumentacji historycznej zostały wypalone inskrypcje na zewnątrz szafy organowej. Są to szczątkowe informacje w postaci inicjałów, ale można je zidentyfikować. Pozostawione informacje to wypalone inicjały: Mikołay, J. Jachimek, A.O. – wypalił je pewnie Andrzej Ostaszewski (1713-1771) – organmistrz. W latach: 1775-1778 przy organach pracował czynny w Krakowie organmistrz – Ignacy Ziernicki. Orzekł on wówczas, że „…organ jest zbyt mocny i może spowodować pęknięcie murów…”, wobec czego polecił usunąć 6 lub 8 głosów, co też wykonano. Kolejne inicjały to R.D. 1847. Kolejne: M.M. – na pewno wypalił je Mateusz Mielczarski (1812-1868).

W roku 1870 przeniesiono organy z prezbiterium na wybudowany wcześniej, bo w 1772 roku chór (usunięto wtedy kilka głosów). Gdy organy stały na chórze, remont przeprowadził Aleksander Żebrowski, który pozostawił tu swoje inicjały Ż.A. Wiadomo o nim, że naprawiał organy w Krakowie w latach 1885-1914 m.in. w Kościele Mariackim, w kościele św. Anny i innych. Z wypalonych inicjałów można się też doczytać Fall, czyli jakiś remont przeprowadzał Tomasz Fall ze Szczyrzyca (1860-1922). Da się też odczytać nazwisko KWAŚNIEWSKI 1934. Są jeszcze inne inicjały, lecz mało czytelne i w obecnie nie można ich jednoznacznie zidentyfikować (T.M. i inne).

Na chórze w tyle bazyliki stały te organy do roku 1957, miały 27 głosów i 1 manuał z pedałem. Był to instrument mechaniczny. Kontuar był tak ustawiony, że organista siedział tyłem do ołtarza na środku chóru i korzystał z lusterka, aby patrzeć na kościół.

Organiści

Według informacji ks. prof. dr. Kazimierza Łataka w Kościele Bożego Ciała od XIV wieku było dla organisty i dzwonników osobne mieszkanie przy klasztorze, co oznacza, że organistami byli ludzie świeccy.

Legenda

Legenda mówi, że do podjęcia budowy kościoła skłoniło króla Kazimierza Wielkiego odnalezienie w sposób cudowny hostii wraz z monstrancją, którą złodzieje ukradli z kolegiaty Wszystkich Świętych podczas oktawy Bożego Ciała, przypuszczając, że jest ze złota. Wkrótce przekonali się o swojej pomyłce i monstrancję wraz z hostią porzucili na błotnistych szuwarach wsi Bawół. Opatrzność w sposób cudowny wskazała miejsce, w którym ukryty był Najświętszy Sakrament. Na pamiątkę tego wydarzenia w 1340 roku król Kazimierz III Wielki wybudował kościół ku czci Bożego Ciała.


Bazylika Bożego Ciała - to miejsce nie posiada jeszcze przewodnika. Jeśli znasz to miejsce, to tutaj możesz napisać przewodnik.